🏛️ KPSS TARİH (OSMANLI DAĞILMA 19.YY) - BÖLÜM 2: II. MAHMUD DEVRİMLERİ VE BÜYÜK KRİZ (1826-1840) 🏛️
Bölüm 1'de, Yunan isyanını bastıramayan Yeniçeri Ocağı'nın devlete ne kadar büyük bir yük olduğunu, Navarin'de donanmanın yakıldığını ve Edirne Antlaşması ile Yunanistan'ın koptuğunu gördük.
II. Mahmud, bu felaketlerden tek bir sonuç çıkardı: Devletin kurtuluşu, ancak eski düzenin **tamamen yıkılmasıyla** mümkündü. Bu bölümde, II. Mahmud'un Vaka-i Hayriye (1826) ile Yeniçeri Ocağı'nı nasıl kaldırdığını, yaptığı radikal ıslahatları (devrimleri) ve tam bu sırada patlak veren "denize düşen yılana sarılır" dedirten Kavalalı Mehmed Ali Paşa İsyanı (Mısır Sorunu)'nı ve Hünkâr İskelesi Antlaşması (1833) ile "Boğazlar Sorunu"nun nasıl doğduğunu detaylıca işleyeceğiz.
A. VAKA-İ HAYRİYE (HAYIRLI OLAY) - YENİÇERİ OCAĞI'NIN KALDIRILMASI (1826) 💣
II. Mahmud, Yunan İsyanı (Bölüm 1) sırasında Yeniçerilerin disiplinsizliğini ve yetersizliğini bizzat görmüştü. III. Selim'in (Nizâm-ı Cedid) Kabakçı Mustafa İsyanı (Gerileme Bölüm 5) ile nasıl öldürüldüğünü bildiği için, bu kez planını çok dikkatli yaptı.
1. Hazırlık Aşaması (Eşkinci Ocağı)
II. Mahmud, Yeniçerilerin içinden (Ağalarından) ileri gelenleri ikna ederek, "Ocağı modernize edelim" bahanesiyle, Avrupa (Batı) tarzında talim yapacak "Eşkinci Ocağı" adında yeni bir birlik kurdu (1826).
Bu, esasen Nizâm-ı Cedid'in farklı bir versiyonuydu ve Yeniçerileri bölmeyi amaçlıyordu.
2. İsyan ve Vaka-i Hayriye (Hayırlı Olay)
Talimlere başlayan Eşkinci Ocağı'nı gören diğer Yeniçeriler, "Yenilik (Talim) istemeyiz, bu gâvurluktur" diyerek kazan kaldırdılar (İsyan).
Ancak II. Mahmud bu isyanı bekliyordu. Planı hazırdı:
- Ulema'nın (Şeyhülislam) Desteğini Aldı: Padişaha isyan etmenin dine aykırı olduğuna dair fetva aldı.
- Sancak-ı Şerif'i Çıkardı: Peygamber sancağını Sultanahmet Meydanı'na dikerek tüm Müslüman halkı "Padişahın ve Sancağın yanında" Yeniçerilere karşı cihada çağırdı.
- Topçu Ocağı'nı Hazırladı: Modernize edilmiş Topçu Ocağı'na (Humbaracılar) Yeniçeri kışlalarını (Etmeydanı) topa tutma emri verdi.
Sonuç: Halkın, Ulema'nın ve diğer askeri birliklerin (Topçular) desteğini alan Padişah, Yeniçeri Ocağı'nı kışlalarıyla birlikte yerle bir etti. Sağ kalanlar idam edildi (15-16 Haziran 1826).
1. Yeniçeri Ocağı (Kapıkulu Ocağı) resmen kaldırıldı. (I. Murad'dan beri gelen ocak söndü).
2. Devletin önündeki en büyük ıslahat (yenilik) engeli kalkmış oldu.
3. Padişahın merkezi otoritesi (asker üzerinde) yeniden sağlandı.
4. Yerine, Batı tarzında "Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye" (Muhammed'in Muzaffer Askerleri) adında yeni bir ordu kuruldu.
5. Bektaşi Tarikatı (Yeniçerilerin manevi merkezi) bir süreliğine yasaklandı.
B. II. MAHMUD DÖNEMİ ISLAHATLARI (DEVRİMLER) (1826-1839) 👑
Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılması, II. Mahmud'a 18 yıl beklediği "devrim" niteliğindeki ıslahatları yapma fırsatı verdi. Bu dönem, "Yeniden Kuruluş" olarak kabul edilir.
1. Yönetim (İdari) Alanı (Mutlak Merkeziyetçilik)
➡️ Sadrazamlık (Vezir-i Azam) makamı, "Başvekillik" (Başbakanlık) olarak değiştirildi.
➡️ Reis'ül Küttab (Kalemiye) ➡️ Hariciye Nazırlığı (Dış İşleri Bakanlığı) oldu.
➡️ Sadaret Kethüdası ➡️ Dahiliye Nazırlığı (İç İşleri Bakanlığı) oldu.
➡️ Ayanlık Kaldırıldı: Sened-i İttifak'a (Bölüm 1) güç veren Ayanların gücü kırıldı. Taşrada merkezi otoriteyi sağlamak için illere "Müşir" (Vali), köylere "Muhtarlık" (İlk Muhtarlık Teşkilatı) kuruldu.
➡️ Posta Teşkilatı kuruldu (1834). (Merkezi otoriteyi güçlendirmek için).
➡️ Memur Reformu: Memurlara Fes, Pantolon ve Ceket giyme zorunluluğu getirildi (Batılılaşma). Memurlar "Dahiliye" ve "Hariciye" olarak ikiye ayrıldı.
➡️ Padişahın Resmi: II. Mahmud, resmini (portresini) devlet dairelerine astıran ilk padişahtır (Tıpkı Batı kralları gibi).
➡️ İlk Resmi Gazete: Takvim-i Vekayi (1831) çıkarıldı. (Padişah emirlerini ve Batılılaşmayı halka duyurmak için).
2. Askeri Alan
➡️ Yerine Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye adıyla Batı tarzı (Prusya modeli) yeni bir ordu kuruldu.
➡️ Tımar Sistemi (Dirlik) Kaldırıldı (1831): Tımarlı Sipahi ordusu tamamen lağvedildi. (Duraklamadan beri bozulmuştu).
➡️ Yerine, taşrada (eyaletlerde) "Redif Birlikleri" kuruldu. (Tımar yerine maaşlı, bölge tabanlı jandarma/yedek ordu).
➡️ Mızıka-i Hümayun: Mehterhane kapatıldı, yerine Donizetti Paşa liderliğinde Batı tarzı bando kuruldu.
➡️ Mekteb-i Harbiye (Harp Okulu) ve Mekteb-i Tıbbiye (Askeri Tıp Okulu) açıldı.
3. Ekonomi ve Sosyal Alan
➡️ Karantina Uygulaması (İlk kez): Bulaşıcı hastalıklara (Kolera) karşı ilk kez karantina (Tıbbi tecrit) uygulandı.
➡️ Pasaport Uygulaması (İlk kez): İstanbul'a giriş çıkışları (ve iç göçü) kontrol etmek için "Mürur Teskeresi" (bir tür iç pasaport) zorunlu hale getirildi.
➡️ İlköğretim (Sıbyan) Zorunluluğu: İstanbul'da ilköğretim ilk kez zorunlu hale getirildi (Kağıt üzerinde kalsa da önemli bir adımdır).
➡️ Yurt Dışına Öğrenci (İlk kez): "Jön Türkler"in (Genç Osmanlılar) temelini atacak olan öğrenciler, ilk kez devlet bursuyla Avrupa'ya (Paris, Londra) gönderildi.
C. DÖNEMİN EN BÜYÜK KRİZİ: KAVALALI MEHMED ALİ PAŞA İSYANI (MISIR SORUNU) (1831-1840) 🇪🇬
II. Mahmud, tam bu devrimleri yaparken, başına "denize düşen yılana sarılır" dedirtecek en büyük kriz çıktı.
1. Krizin Nedenleri
Bölüm 1'de (Yunan İsyanı), II. Mahmud'un Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa'dan yardım istediğini gördük. Kavalalı, "Mora ve Girit Valilikleri" karşılığında yardımı kabul etti ve isyanı bastırdı.
Ancak Navarin (1827)'de Kavalalı'nın donanması yakıldı ve Edirne Ant. (1829) ile Mora (Yunanistan) bağımsız oldu.
Kavalalı, II. Mahmud'a dedi ki: "Ben senin için donanmamı yaktırdım ve söz verdiğin Mora'yı alamadım. Mora'nın yerine bana Suriye (Şam) ve Adana (Çukurova) valiliklerini vereceksin."
II. Mahmud, Kavalalı'nın (Mısır + Girit + Suriye + Adana) süper güç olmasından korkarak bu talebi reddetti.
Sonuç: Kavalalı'nın oğlu İbrahim Paşa, modern Mısır ordusuyla Suriye'yi, Adana'yı işgal etti ve Konya'da Osmanlı ordusunu yenerek Kütahya'ya kadar ilerledi (İstanbul'u tehdit etti).
2. "Denize Düşen Yılana Sarılır": Hünkâr İskelesi Antlaşması (1833)
II. Mahmud, ordusu (Vaka-i Hayriye yeni olmuştu) ve donanması (Navarin) olmadığı için valisine yenilmişti. Bu çaresizlik içinde, İngiltere ve Fransa'dan yardım istedi. Ancak bu iki devlet, Kavalalı'yı "güçlü bir reformcu" olarak gördükleri ve Osmanlı'nın iç meselesi saydıkları için yardıma gelmedi.
II. Mahmud, son çare olarak, geleneksel düşmanı olan Rusya'dan yardım istedi.
Rusya, bu "tarihi fırsatı" kaçırmadı ve Rus donanması İstanbul'a, Hünkâr İskelesi'ne demirledi (1833).
Rusların İstanbul'a girmesi, İngiltere ve Fransa'yı (Akdeniz çıkarları tehlikeye girdiği için) paniğe soktu. Hemen araya girerek Kavalalı ile II. Mahmud'u barıştırdılar.
3. BOĞAZLAR SORUNU'NUN DOĞUŞU (1833)
Kavalalı sorunu çözülmüştü ama Rus donanması İstanbul'daydı. Rusya, bu "iyiliğinin" karşılığını istedi:
Taraflar: Osmanlı ve Rusya (8 yıllık bir savunma paktı).
Kilit Maddesi (Gizli Madde):
- Osmanlı Devleti bir saldırıya uğrarsa Rusya, donanma ve asker gönderecek (Osmanlı masrafları ödeyecek).
- Rusya bir saldırıya uğrarsa, Osmanlı Devleti, Boğazları (Çanakkale ve İstanbul) Rusya'nın lehine, yani Rusya'nın düşmanlarına (İngiltere/Fransa) kapatacaktır.
- Bu antlaşma, "BOĞAZLAR SORUNU"nu resmen başlatmıştır.
- Rusya, Boğazlar üzerinde muazzam bir hak elde etmiş ve Karadeniz'deki donanmasını Akdeniz'e indirme garantisi almıştır.
- İngiltere ve Fransa, bu antlaşmayı "Doğu Akdeniz"deki çıkarlarına (Hindistan Yolu) yönelik bir felaket olarak görmüştür.
4. Krizin Sonu: Nizip Savaşı ve II. Mahmud'un Ölümü (1839)
II. Mahmud, Kütahya Antlaşması'nı bir "utanç" olarak gördü ve 1833-1839 arasını Kavalalı'dan intikam almak için yeni bir ordu (Redifler) hazırlayarak geçirdi.
1839'da Osmanlı ordusu, Mısır ordusuna tekrar saldırdı.
Tam bu yenilgi haberi İstanbul'a ulaşırken, Kaptan-ı Derya Ahmed Paşa, donanmayı alıp İskenderiye'ye kaçarak Kavalalı'ya sığındı.
II. Mahmud, Nizip yenilgisinin haberini alamadan kahrından vefat etti (1839).
1839 yılı, Osmanlı tarihinin en karanlık anıdır:
1. Padişah (II. Mahmud) ölmüş, yerine 16 yaşında Sultan Abdülmecid geçmiştir.
2. Ordu (Kara), Nizip'te yok olmuştur.
3. Donanma (Deniz), Kavalalı'ya sığınmıştır.
4. Devlet (Hazine) iflas etmiştir.
5. Kavalalı Mehmed Ali Paşa, İstanbul'a yürümeye hazırdır.
Osmanlı'nın tek kurtuluşu kalmıştı: Rusya'nın (Hünkâr İskelesi gereği) müdahale etmesini istemek.
Bölüm 3'te, İngiltere'nin, Rusya'nın Boğazlara çökmesini engellemek için bu "Mısır Sorunu"na nasıl el koyduğunu, devleti kurtarmak için TANZİMAT FERMANI'nın (1839) nasıl ilan edildiğini, Londra Konferansları (1840-41) ile Mısır ve Boğazlar sorununun nasıl "Avrupa sorunu" haline geldiğini ve KIRIM SAVAŞI'nı (1853-56) işleyeceğiz.