Türkiye’nin Yerşekilleri ⛰️
Bölüm 6: Dış Kuvvetler
İç kuvvetlerin oluşturduğu ana yapıları (dağlar, platolar) şimdi de enerjisini atmosferden ve Güneş'ten alan Dış Kuvvetler şekillendirecek.
Konumuz: Akarsular, Rüzgarlar, Buzullar, Dalgalar, Karstik Şekiller ve Kütle Hareketleri.
Hazır mısın?
Bölüm 6: Adımlar
Türkiye'de yeryüzünün şekillenmesinde en etkili dış kuvvet akarsulardır.
Akarsuların yatağını kazarak oluşturduğu şekillerdir.
- Vadiler: (Çentik, Boğaz, Kanyon, Tabanlı, Asimetrik). Türkiye'de en yaygın olan Çentik Vadi'dir.
- Dev Kazanı: Şelalelerin döküldüğü yerdeki çukurluk.
- Peribacaları: Volkanik tüflü arazilerde sel suları ve rüzgarın dolaylı etkisiyle oluşur (Kapadokya).
- Kırgıbayır (Badlands): Kurak/yarı kurak bölgelerde sel sularının oluşturduğu pürüzlü arazi (İç Anadolu).
- Peneplen (Yontukdüz): Aşınmanın son evresi (Türkiye'de tam örneği yok).
- Plato: Peneplen veya düzlüklerin yükselip yarılmasıyla oluşur.
Akarsuların taşıdığı malzemeleri (alüvyon) biriktirmesiyle oluşur.
- Birikinti Konisi / Yelpazesi: Dağ eteklerinde oluşur.
- Dağ Eteği Ovası: Yelpazelerin birleşmesiyle oluşur (Bursa Ovası).
- Dağ İçi Ovası: Dağlık alanlardaki çukurluklarda oluşur (Muş Ovası).
- Taban Seviyesi Ovası: Denize yakın eğimin bittiği yer (Adapazarı Ovası).
- Irmak Adası (Kum Adası): Akarsu yatağındaki birikimler.
- Delta Ovası: Akarsuyun denize döküldüğü yerde yaptığı biriktirme (Çukurova, Bafra, Çarşamba).
Seki (Taraça): Vadi içindeki basamaklardır.
Menderes (Büklüm): Akarsuyun salınımlar yaparak akmasıdır.
Pekiştirme zamanı! En tipik akarsu şekillerimizin yerlerine bakalım.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve Adım B'nin kilidini aç!
Şimdi etki alanı daha sınırlı olan iki dış kuvveti, rüzgarları ve buzulları inceliyoruz.
Bitki örtüsünün cılız olduğu kurak ve yarı kurak bölgelerde etkilidir.
- Aşındırma: Mantar Kaya, Şahit Kaya, Yardang, Tafoni.
- Biriktirme: Lös (toprak), Kumullar, Barkan (hilal şeklinde).
Pekiştirme zamanı! Türkiye'de rüzgarın etkili olduğu ana sahalar.
Türkiye orta kuşakta olduğu için örtü buzulu yoktur. Sadece yüksek dağlarda (2500-3000m+) Sirk ve Vadi Buzulları görülür.
- Aşındırma: Sirk (Buz Yalağı) (Sirk Göllerini oluşturur), Buzul Vadisi (U Şekilli), Hörgüç Kaya.
- Biriktirme: Moren (Buzul Taş), Sandur Düzlüğü, Drumlin.
Pekiştirme zamanı! Buzul aşındırmasının görüldüğü başlıca dağlarımız.
Şimdi sonraki adım için sınava başla!
Dalgalar ve akıntılar kıyıları aşındırır ve biriktirir. (Türkiye'de gelgit etkisi azdır).
Dağların kıyıya paralel ve dik uzandığı yerlerde oluşur.
- Falez (Yalıyar): Dalgaların oluşturduğu dik kıyı uçurumlarıdır.
- Görüldüğü Yerler: Doğu ve Batı Karadeniz, Antalya Körfezi'nin batısı (Teke), Yıldız Dağları kıyıları.
- Aşınım Platformu: Falezin önündeki düzlük.
Dalgaların ve akıntıların malzemeleri yığmasıyla oluşur.
- Plaj (Kumsal): Kum birikintileri.
- Kıyı Oku / Kordonu: Malzemelerin denize doğru set şeklinde birikmesi.
- Lagün (Deniz Kulağı / Kıyı Set Gölü): Bir koyun önünün kıyı oku ile kapanması.
- Örnekler: B.Çekmece, K.Çekmece, Terkos (Durusu), Akyatan.
- Tombolo (Saplı Ada): Bir adanın kıyı oku ile karaya bağlanması.
- Örnekler: Kapıdağ Yarımadası, Sinop Yarımadası.
Pekiştirme zamanı! En tipik dalga şekillerimizin yerleri.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve Adım D'nin kilidini aç!
Suda çözünen kayaçların (Karstik) ve yerçekiminin (Kütle Hareketi) etkilerini inceliyoruz.
Kalker (kireçtaşı) ve jips (alçıtaşı) gibi kayaçların çözünmesiyle oluşur.
- Lapya: En küçük, oluklu yüzeyler.
- Dolin: Lapyaların birleştiği yuvarlak çanaklar.
- Uvala: Dolinlerin birleştiği daha büyük çanaklar.
- Polye (Karstik Ova): En büyük çukurluk (Örn: TAKKE - Tefenni, Acıpayam, Korkuteli, Kestel, Elmalı).
- Obruk: Mağara tavanının çökmesi (Örn: Cennet-Cehennem, Kızılören).
- Düden: Suların yeraltına daldığı (suyutan) veya çıktığı (suçıkan) yerler.
- Mağara: Yeraltı boşlukları (Örn: Karain, Damlataş, İnsuyu).
Karstik birikim ve yerçekimi etkisi.
- Sarkıt (Tavandan), Dikit (Tabandan), Sütun (Birleşimi).
- Traverten: Yüzeydeki kireçli suların çökelmesi (Örn: Pamukkale).
- Heyelan (Toprak Kayması): Eğim, yağış ve kirli arazi nedeniyle toprağın kaymasıdır.
- En Yaygın Yer: Doğu Karadeniz.
- Heyelan Set Gölleri: Kayan kütlenin vadiyi tıkaması (Örn: Tortum, Sera, Abant, Yedigöller).
Pekiştirme zamanı! Karstik araziler ve heyelan sahalarının yerleri.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve final testine (Aksiyon Soruları) geç!
Şimdi seninle öğrendiklerimizi pekiştirme zamanı!
Tüm Dış Kuvvetler konusunu (Adım A, B, C ve D) tarayan, ÖSYM formatında 10 soruluk final testine başlıyoruz.
Sınavdan önce tüm dış kuvvetlerin en tipik örneklerine son bir kez göz atalım.
Test Sonucu
Harikasın!
Tüm soruları (3'te 3) doğru cevaplayarak bu bölümü başarıyla tamamladın.
Test Sonucu
Tekrar Deneyelim!
Bazı soruları yanlış cevapladın. (Skor: 3'te 2). Lütfen konuyu tekrar gözden geçirin.
Türkiye’nin Yerşekilleri ⛰️
Bölüm 6: Dış Kuvvetler
İç kuvvetlerin oluşturduğu ana yapıları (dağlar, platolar) şimdi de enerjisini atmosferden ve Güneş'ten alan Dış Kuvvetler şekillendirecek.
Konumuz: Akarsular, Rüzgarlar, Buzullar, Dalgalar, Karstik Şekiller ve Kütle Hareketleri.
Hazır mısın?
Bölüm 6: Adımlar
Türkiye'de yeryüzünün şekillenmesinde en etkili dış kuvvet akarsulardır.
Akarsuların yatağını kazarak oluşturduğu şekillerdir.
- Vadiler: (Çentik, Boğaz, Kanyon, Tabanlı, Asimetrik). Türkiye'de en yaygın olan Çentik Vadi'dir.
- Dev Kazanı: Şelalelerin döküldüğü yerdeki çukurluk.
- Peribacaları: Volkanik tüflü arazilerde sel suları ve rüzgarın dolaylı etkisiyle oluşur (Kapadokya).
- Kırgıbayır (Badlands): Kurak/yarı kurak bölgelerde sel sularının oluşturduğu pürüzlü arazi (İç Anadolu).
- Peneplen (Yontukdüz): Aşınmanın son evresi (Türkiye'de tam örneği yok).
- Plato: Peneplen veya düzlüklerin yükselip yarılmasıyla oluşur.
Akarsuların taşıdığı malzemeleri (alüvyon) biriktirmesiyle oluşur.
- Birikinti Konisi / Yelpazesi: Dağ eteklerinde oluşur.
- Dağ Eteği Ovası: Yelpazelerin birleşmesiyle oluşur (Bursa Ovası).
- Dağ İçi Ovası: Dağlık alanlardaki çukurluklarda oluşur (Muş Ovası).
- Taban Seviyesi Ovası: Denize yakın eğimin bittiği yer (Adapazarı Ovası).
- Irmak Adası (Kum Adası): Akarsu yatağındaki birikimler.
- Delta Ovası: Akarsuyun denize döküldüğü yerde yaptığı biriktirme (Çukurova, Bafra, Çarşamba).
Seki (Taraça): Vadi içindeki basamaklardır.
Menderes (Büklüm): Akarsuyun salınımlar yaparak akmasıdır.
Pekiştirme zamanı! En tipik akarsu şekillerimizin yerlerine bakalım.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve Adım B'nin kilidini aç!
Şimdi etki alanı daha sınırlı olan iki dış kuvveti, rüzgarları ve buzulları inceliyoruz.
Bitki örtüsünün cılız olduğu kurak ve yarı kurak bölgelerde etkilidir.
- Aşındırma: Mantar Kaya, Şahit Kaya, Yardang, Tafoni.
- Biriktirme: Lös (toprak), Kumullar, Barkan (hilal şeklinde).
Pekiştirme zamanı! Türkiye'de rüzgarın etkili olduğu ana sahalar.
Türkiye orta kuşakta olduğu için örtü buzulu yoktur. Sadece yüksek dağlarda (2500-3000m+) Sirk ve Vadi Buzulları görülür.
- Aşındırma: Sirk (Buz Yalağı) (Sirk Göllerini oluşturur), Buzul Vadisi (U Şekilli), Hörgüç Kaya.
- Biriktirme: Moren (Buzul Taş), Sandur Düzlüğü, Drumlin.
Pekiştirme zamanı! Buzul aşındırmasının görüldüğü başlıca dağlarımız.
Şimdi sonraki adım için sınava başla!
Dalgalar ve akıntılar kıyıları aşındırır ve biriktirir. (Türkiye'de gelgit etkisi azdır).
Dağların kıyıya paralel ve dik uzandığı yerlerde oluşur.
- Falez (Yalıyar): Dalgaların oluşturduğu dik kıyı uçurumlarıdır.
- Görüldüğü Yerler: Doğu ve Batı Karadeniz, Antalya Körfezi'nin batısı (Teke), Yıldız Dağları kıyıları.
- Aşınım Platformu: Falezin önündeki düzlük.
Dalgaların ve akıntıların malzemeleri yığmasıyla oluşur.
- Plaj (Kumsal): Kum birikintileri.
- Kıyı Oku / Kordonu: Malzemelerin denize doğru set şeklinde birikmesi.
- Lagün (Deniz Kulağı / Kıyı Set Gölü): Bir koyun önünün kıyı oku ile kapanması.
- Örnekler: B.Çekmece, K.Çekmece, Terkos (Durusu), Akyatan.
- Tombolo (Saplı Ada): Bir adanın kıyı oku ile karaya bağlanması.
- Örnekler: Kapıdağ Yarımadası, Sinop Yarımadası.
Pekiştirme zamanı! En tipik dalga şekillerimizin yerleri.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve Adım D'nin kilidini aç!
Suda çözünen kayaçların (Karstik) ve yerçekiminin (Kütle Hareketi) etkilerini inceliyoruz.
Kalker (kireçtaşı) ve jips (alçıtaşı) gibi kayaçların çözünmesiyle oluşur.
- Lapya: En küçük, oluklu yüzeyler.
- Dolin: Lapyaların birleştiği yuvarlak çanaklar.
- Uvala: Dolinlerin birleştiği daha büyük çanaklar.
- Polye (Karstik Ova): En büyük çukurluk (Örn: TAKKE - Tefenni, Acıpayam, Korkuteli, Kestel, Elmalı).
- Obruk: Mağara tavanının çökmesi (Örn: Cennet-Cehennem, Kızılören).
- Düden: Suların yeraltına daldığı (suyutan) veya çıktığı (suçıkan) yerler.
- Mağara: Yeraltı boşlukları (Örn: Karain, Damlataş, İnsuyu).
Karstik birikim ve yerçekimi etkisi.
- Sarkıt (Tavandan), Dikit (Tabandan), Sütun (Birleşimi).
- Traverten: Yüzeydeki kireçli suların çökelmesi (Örn: Pamukkale).
- Heyelan (Toprak Kayması): Eğim, yağış ve kirli arazi nedeniyle toprağın kaymasıdır.
- En Yaygın Yer: Doğu Karadeniz.
- Heyelan Set Gölleri: Kayan kütlenin vadiyi tıkaması (Örn: Tortum, Sera, Abant, Yedigöller).
Pekiştirme zamanı! Karstik araziler ve heyelan sahalarının yerleri.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve final testine (Aksiyon Soruları) geç!
Şimdi seninle öğrendiklerimizi pekiştirme zamanı!
Tüm Dış Kuvvetler konusunu (Adım A, B, C ve D) tarayan, ÖSYM formatında 10 soruluk final testine başlıyoruz.
Sınavdan önce tüm dış kuvvetlerin en tipik örneklerine son bir kez göz atalım.
Test Sonucu
Harikasın!
Tüm soruları (3'te 3) doğru cevaplayarak bu bölümü başarıyla tamamladın.
Test Sonucu
Tekrar Deneyelim!
Bazı soruları yanlış cevapladın. (Skor: 3'te 2). Lütfen konuyu tekrar gözden geçirin.