Türkiye’nin Yerşekilleri ⛰️
Bölüm 9: Toprak Oluşumu ve Tipleri
Yerşekillerinin üzerini kaplayan, canlılar için hayati öneme sahip toprak örtüsünü ele alıyoruz.
Konumuz: Toprak oluşumu, faktörleri ve Türkiye'deki Zonal, İntrazonal, Azonal toprak tipleri.
Hazır mısın?
Bölüm 9: Adımlar
Toprak: Kayaçların fiziksel ve kimyasal yollarla ayrışması sonucu oluşan; içinde mineral, organik madde, hava ve su bulunduran dinamik bir örtüdür.
Toprağın türünü, kalınlığını ve özelliklerini belirleyen 5 ana faktör vardır.
- 1. İklim (En Önemli Faktör):
- Sıcaklık ve Yağış: Kimyasal çözünmeyi ve toprak oluşumunu hızlandırır. Fazla yağış toprağı yıkar (asidik), az yağış tuz/kireç biriktirir (alkali).
- 2. Ana Kaya: Toprağın mineral yapısını ve rengini belirler (Örn: Kalker -> Terra Rossa).
- 3. Yer Şekilleri (Topoğrafya):
- Eğim: Eğimli yamaçlarda toprak incedir, düzlüklerde kalındır.
- Bakı: Güneşe dönük yamaçlar daha kurak, gölgede kalanlar daha nemlidir.
- 4. Canlılar (Organizmalar): Bitkiler toprağa organik madde (humus) katar. Mikroorganizmalar ayrışmayı sağlar.
- 5. Zaman: Toprağın katmanlarının (horizon) oluşması için uzun bir süre gerekir.
İyi gelişmiş bir toprak profili yüzeyden derine doğru katmanlara ayrılır.
- O Horizonu: En üstteki organik katman (Humus).
- A Horizonu: Yıkanma katı. Organik maddenin minerallerle karıştığı verimli katman. Rengi koyudur.
- B Horizonu: Birikme katı. A'dan yıkanan kil, tuz, kireç burada birikir.
- C Horizonu: Ayrışmakta olan ana kaya parçaları.
- R Horizonu: Ayrışmamış ana kaya.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve Adım B'nin kilidini aç!
Oluşumlarında iklim ve bitki örtüsünün belirleyici olduğu, geniş alanlar kaplayan topraklardır.
Yağışın fazla olduğu yerlerde görülürler, genellikle asidiktirler.
- Laterit Topraklar: Ekvatoral iklim toprağıdır. Türkiye'de tipik örneği yoktur. Sadece Doğu Karadeniz'de (Rize) "lateritleşme" görülür (Aşırı yıkanmış, asidik, çay tarımına uygun).
- Kahverengi Orman Toprakları: Ilıman iklimde, orman örtüsü altında oluşan, humusça zengin verimli topraklardır. Karadeniz Bölgesi'nde (Kuzey Anadolu Dağları) yaygındır.
- Podzolik Topraklar (Podzoller): Soğuk ve nemli iklimde, iğne yapraklı orman altında oluşan, aşırı yıkanmış, kül rengi, verimsiz topraklardır. Batı Karadeniz'in yüksek kesimlerinde görülür.
Yağışın az, buharlaşmanın fazla olduğu yerlerde görülürler.
- Terra Rossa (Kırmızı Akdeniz): Akdeniz ikliminde, kalker (kireçtaşı) üzerinde oluşan kırmızı renkli topraklardır. Akdeniz ve Ege kıyıları ile Güney Marmara'da yaygındır.
- Kestane/Kahverengi Bozkır (Step): Yarı kurak karasal iklimde (bozkır) oluşan, kireçli topraklardır. Tahıl tarımı ve küçükbaş hayvancılık yapılır. İç Anadolu, Doğu Anadolu (alçak kesimler) ve Güneydoğu Anadolu'da en yaygın topraklardır.
- Çernezyomlar (Kara Topraklar): Yarı nemli, serin karasal iklimde, gür çayırlar altında oluşan, humusça çok zengin, dünyanın en verimli yerli toprağıdır. Erzurum-Kars Platosu ve Ardahan'da görülür. (İklim soğuk olduğu için tarım yerine büyükbaş hayvancılık yapılır).
Pekiştirme zamanı! İklime bağlı oluşan yerli toprakların dağılışı.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve Adım C'nin kilidini aç!
Oluşumunda iklimden çok ana kaya ve yer şekillerinin (drenaj) etkili olduğu topraklardır.
Bu gruptakiler su ve tuz koşullarına göre şekillenir.
- Halomorfik (Tuzlu) Topraklar: Kapalı havzalarda (örn: Tuz Gölü çevresi, Konya Havzası, Iğdır Ovası) suyun buharlaşmasıyla tuzun biriktiği verimsiz topraklardır.
- Hidromorfik (Sulak) Topraklar: Taban suyu yüksek veya bataklık alanlardaki (örn: Delta ovaları, graben tabanları) topraklardır. Drenaj ile tarıma açılabilir (örn. pirinç).
Kireçli ana kaya üzerinde oluşan topraklardır.
- Vertisoller (Dönen Toprak / Taş Doğuran / Kepir): Kirli-killi ana kaya üzerinde oluşur. Kurak mevsimde çatlar, yağışlı mevsimde şişerler. Çatlaklara dolan taşlar şişme ile yüzeye itilir ("taş doğuran"). İşlenmesi zordur.
- Görüldüğü Yerler: Trakya (Ergene Havzası) (Ayçiçeği tarımı), Muş Ovası, Güney Marmara.
- Rendzinalar: Yumuşak kireçtaşı üzerinde oluşan, genellikle koyu renkli, humuslu topraklardır.
- Görüldüğü Yerler: Trakya, Göller Yöresi, Ege ve Marmara.
Pekiştirme zamanı! Ana kayaya ve drenaja bağlı toprakların yerleri.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve Adım D'nin kilidini aç!
Dış kuvvetler (akarsu, rüzgar, buzul) tarafından taşınıp biriktirilen topraklardır. Horizonları (katmanları) yoktur ve verimlidirler.
Dış kuvvetlere göre isimlendirilirler.
- Alüvyal Topraklar: Akarsuların taşıyıp biriktirdiği, Türkiye'nin en verimli tarım topraklarıdır.
- Görüldüğü Yerler: Delta ovaları (Çukurova, Bafra vb.) ve tüm vadi tabanları ile tektonik ovaların içleri.
- Koluviyal Topraklar: Dağ yamaçlarından taşınan irili ufaklı malzemelerin dağ eteklerinde birikmesidir. Genellikle taşlıdır.
- Regosoller: Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzemelerin (tüf, kum) veya akarsuların taşıdığı kumlu malzemelerin yamaçlarda birikmesiyle oluşan, genellikle gevşek yapılı topraklardır. (Patates, soğan, bağcılık).
- Litosoller (Taşlı Topraklar): Eğimli yamaçlarda sadece ince bir toprak katmanı ve bol kaya parçası kalmasıdır.
- Morenler (Buzul Taşları): Buzulların taşıyıp biriktirdiği topraklardır. Yüksek dağlarda görülür.
Pekiştirme zamanı! En verimli delta ovaları ve volkanik regosollerin yerleri.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve final testine (Aksiyon Soruları) geç!
Şimdi seninle öğrendiklerimizi pekiştirme zamanı!
Tüm Topraklar konusunu (Adım A, B, C ve D) tarayan, ÖSYM formatında 10 soruluk final testine başlıyoruz.
Sınavdan önce tüm toprak tiplerinin dağılışına son bir kez göz atalım.
Test Sonucu
Harikasın!
Tüm soruları (3'te 3) doğru cevaplayarak bu bölümü başarıyla tamamladın.
Test Sonucu
Tekrar Deneyelim!
Bazı soruları yanlış cevapladın. (Skor: 3'te 2). Lütfen konuyu tekrar gözden geçirin.
Türkiye’nin Yerşekilleri ⛰️
Bölüm 9: Toprak Oluşumu ve Tipleri
Yerşekillerinin üzerini kaplayan, canlılar için hayati öneme sahip toprak örtüsünü ele alıyoruz.
Konumuz: Toprak oluşumu, faktörleri ve Türkiye'deki Zonal, İntrazonal, Azonal toprak tipleri.
Hazır mısın?
Bölüm 9: Adımlar
Toprak: Kayaçların fiziksel ve kimyasal yollarla ayrışması sonucu oluşan; içinde mineral, organik madde, hava ve su bulunduran dinamik bir örtüdür.
Toprağın türünü, kalınlığını ve özelliklerini belirleyen 5 ana faktör vardır.
- 1. İklim (En Önemli Faktör):
- Sıcaklık ve Yağış: Kimyasal çözünmeyi ve toprak oluşumunu hızlandırır. Fazla yağış toprağı yıkar (asidik), az yağış tuz/kireç biriktirir (alkali).
- 2. Ana Kaya: Toprağın mineral yapısını ve rengini belirler (Örn: Kalker -> Terra Rossa).
- 3. Yer Şekilleri (Topoğrafya):
- Eğim: Eğimli yamaçlarda toprak incedir, düzlüklerde kalındır.
- Bakı: Güneşe dönük yamaçlar daha kurak, gölgede kalanlar daha nemlidir.
- 4. Canlılar (Organizmalar): Bitkiler toprağa organik madde (humus) katar. Mikroorganizmalar ayrışmayı sağlar.
- 5. Zaman: Toprağın katmanlarının (horizon) oluşması için uzun bir süre gerekir.
İyi gelişmiş bir toprak profili yüzeyden derine doğru katmanlara ayrılır.
- O Horizonu: En üstteki organik katman (Humus).
- A Horizonu: Yıkanma katı. Organik maddenin minerallerle karıştığı verimli katman. Rengi koyudur.
- B Horizonu: Birikme katı. A'dan yıkanan kil, tuz, kireç burada birikir.
- C Horizonu: Ayrışmakta olan ana kaya parçaları.
- R Horizonu: Ayrışmamış ana kaya.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve Adım B'nin kilidini aç!
Oluşumlarında iklim ve bitki örtüsünün belirleyici olduğu, geniş alanlar kaplayan topraklardır.
Yağışın fazla olduğu yerlerde görülürler, genellikle asidiktirler.
- Laterit Topraklar: Ekvatoral iklim toprağıdır. Türkiye'de tipik örneği yoktur. Sadece Doğu Karadeniz'de (Rize) "lateritleşme" görülür (Aşırı yıkanmış, asidik, çay tarımına uygun).
- Kahverengi Orman Toprakları: Ilıman iklimde, orman örtüsü altında oluşan, humusça zengin verimli topraklardır. Karadeniz Bölgesi'nde (Kuzey Anadolu Dağları) yaygındır.
- Podzolik Topraklar (Podzoller): Soğuk ve nemli iklimde, iğne yapraklı orman altında oluşan, aşırı yıkanmış, kül rengi, verimsiz topraklardır. Batı Karadeniz'in yüksek kesimlerinde görülür.
Yağışın az, buharlaşmanın fazla olduğu yerlerde görülürler.
- Terra Rossa (Kırmızı Akdeniz): Akdeniz ikliminde, kalker (kireçtaşı) üzerinde oluşan kırmızı renkli topraklardır. Akdeniz ve Ege kıyıları ile Güney Marmara'da yaygındır.
- Kestane/Kahverengi Bozkır (Step): Yarı kurak karasal iklimde (bozkır) oluşan, kireçli topraklardır. Tahıl tarımı ve küçükbaş hayvancılık yapılır. İç Anadolu, Doğu Anadolu (alçak kesimler) ve Güneydoğu Anadolu'da en yaygın topraklardır.
- Çernezyomlar (Kara Topraklar): Yarı nemli, serin karasal iklimde, gür çayırlar altında oluşan, humusça çok zengin, dünyanın en verimli yerli toprağıdır. Erzurum-Kars Platosu ve Ardahan'da görülür. (İklim soğuk olduğu için tarım yerine büyükbaş hayvancılık yapılır).
Pekiştirme zamanı! İklime bağlı oluşan yerli toprakların dağılışı.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve Adım C'nin kilidini aç!
Oluşumunda iklimden çok ana kaya ve yer şekillerinin (drenaj) etkili olduğu topraklardır.
Bu gruptakiler su ve tuz koşullarına göre şekillenir.
- Halomorfik (Tuzlu) Topraklar: Kapalı havzalarda (örn: Tuz Gölü çevresi, Konya Havzası, Iğdır Ovası) suyun buharlaşmasıyla tuzun biriktiği verimsiz topraklardır.
- Hidromorfik (Sulak) Topraklar: Taban suyu yüksek veya bataklık alanlardaki (örn: Delta ovaları, graben tabanları) topraklardır. Drenaj ile tarıma açılabilir (örn. pirinç).
Kireçli ana kaya üzerinde oluşan topraklardır.
- Vertisoller (Dönen Toprak / Taş Doğuran / Kepir): Kirli-killi ana kaya üzerinde oluşur. Kurak mevsimde çatlar, yağışlı mevsimde şişerler. Çatlaklara dolan taşlar şişme ile yüzeye itilir ("taş doğuran"). İşlenmesi zordur.
- Görüldüğü Yerler: Trakya (Ergene Havzası) (Ayçiçeği tarımı), Muş Ovası, Güney Marmara.
- Rendzinalar: Yumuşak kireçtaşı üzerinde oluşan, genellikle koyu renkli, humuslu topraklardır.
- Görüldüğü Yerler: Trakya, Göller Yöresi, Ege ve Marmara.
Pekiştirme zamanı! Ana kayaya ve drenaja bağlı toprakların yerleri.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve Adım D'nin kilidini aç!
Dış kuvvetler (akarsu, rüzgar, buzul) tarafından taşınıp biriktirilen topraklardır. Horizonları (katmanları) yoktur ve verimlidirler.
Dış kuvvetlere göre isimlendirilirler.
- Alüvyal Topraklar: Akarsuların taşıyıp biriktirdiği, Türkiye'nin en verimli tarım topraklarıdır.
- Görüldüğü Yerler: Delta ovaları (Çukurova, Bafra vb.) ve tüm vadi tabanları ile tektonik ovaların içleri.
- Koluviyal Topraklar: Dağ yamaçlarından taşınan irili ufaklı malzemelerin dağ eteklerinde birikmesidir. Genellikle taşlıdır.
- Regosoller: Volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzemelerin (tüf, kum) veya akarsuların taşıdığı kumlu malzemelerin yamaçlarda birikmesiyle oluşan, genellikle gevşek yapılı topraklardır. (Patates, soğan, bağcılık).
- Litosoller (Taşlı Topraklar): Eğimli yamaçlarda sadece ince bir toprak katmanı ve bol kaya parçası kalmasıdır.
- Morenler (Buzul Taşları): Buzulların taşıyıp biriktirdiği topraklardır. Yüksek dağlarda görülür.
Pekiştirme zamanı! En verimli delta ovaları ve volkanik regosollerin yerleri.
Şimdi "Sınava Başla" butonuna bas ve final testine (Aksiyon Soruları) geç!
Şimdi seninle öğrendiklerimizi pekiştirme zamanı!
Tüm Topraklar konusunu (Adım A, B, C ve D) tarayan, ÖSYM formatında 10 soruluk final testine başlıyoruz.
Sınavdan önce tüm toprak tiplerinin dağılışına son bir kez göz atalım.
Test Sonucu
Harikasın!
Tüm soruları (3'te 3) doğru cevaplayarak bu bölümü başarıyla tamamladın.
Test Sonucu
Tekrar Deneyelim!
Bazı soruları yanlış cevapladın. (Skor: 3'te 2). Lütfen konuyu tekrar gözden geçirin.