🏛️ KPSS TARİH (I. TBMM DÖNEMİ) - BÖLÜM 2: TBMM'YE KARŞI İSYANLAR VE SEVR ANTLAŞMASI (1920) 🏛️
💡 3 Bölümlük Serimizin 2. Bölümü:
Bölüm 1'de, 23 Nisan 1920'de Ankara'da Büyük Millet Meclisi'nin (TBMM) açıldığını ve otoritesini sağlamak için Hıyanet-i Vataniye Kanunu ile İstiklal Mahkemeleri'ni kurduğunu gördük.
Bu bölümde, TBMM'nin bu kanunları çıkarmasına neden olan olayları, yani Meclis'i "boğmak" için çıkan Büyük Anadolu İsyanları'nı (Damat Ferit, Anzavur, Çapanoğlu vb.) ve Kuvâ-yi Milliyecilerin (Çerkez Ethem) isyanlarını inceleyeceğiz. Ardından, İtilaf Devletleri'nin İstanbul Hükümeti'ne imzalattığı "Ölüm Fermanı" Sevr Antlaşması'nı (10 Ağustos 1920) detaylıca analiz edeceğiz.
Bölüm 1'de, 23 Nisan 1920'de Ankara'da Büyük Millet Meclisi'nin (TBMM) açıldığını ve otoritesini sağlamak için Hıyanet-i Vataniye Kanunu ile İstiklal Mahkemeleri'ni kurduğunu gördük.
Bu bölümde, TBMM'nin bu kanunları çıkarmasına neden olan olayları, yani Meclis'i "boğmak" için çıkan Büyük Anadolu İsyanları'nı (Damat Ferit, Anzavur, Çapanoğlu vb.) ve Kuvâ-yi Milliyecilerin (Çerkez Ethem) isyanlarını inceleyeceğiz. Ardından, İtilaf Devletleri'nin İstanbul Hükümeti'ne imzalattığı "Ölüm Fermanı" Sevr Antlaşması'nı (10 Ağustos 1920) detaylıca analiz edeceğiz.
A. TBMM'YE KARŞI ÇIKAN İSYANLAR (1920-1921)
TBMM'nin Ankara'da açılması ve Padişah'ı (Bölüm 1 - 24 Nisan Önergesi) yok sayması, hem İstanbul Hükümeti'ni (Damat Ferit) hem de İtilaf Devletleri'ni (İngiltere) harekete geçirdi. Amaç, Milli Mücadele'yi bir "iç savaşla" boğmaktı.
İsyanların Başlama Nedenleri (Kışkırtmalar):
- İstanbul Hükümeti (Damat Ferit): TBMM'yi "isyancı, asi, dinsiz" ilan etti.
- Fetva Savaşı: İstanbul Şeyhülislamı Dürrizade Abdullah Efendi, Mustafa Kemal ve arkadaşlarını "din düşmanı" ilan ederek "Katledilmeleri vaciptir" fetvası yayınladı.
- TBMM'nin Cevabı: Ankara Müftüsü Rıfat Börekçi ve 150 din adamı, "Asıl vatan haini İstanbul'daki işgalcilere sessiz kalanlardır" şeklinde karşı-fetva yayınladı.
- İtilaf Devletleri: İngilizler, Boğazları korumak ve halkı kışkırtmak için bu isyanlara para ve silah desteği verdi.
1. Doğrudan İstanbul Hükümeti Tarafından Çıkarılan İsyanlar
Amaçları, "Milli Mücadele"yi (Kuvâ-yi Milliye) yok etmek ve Boğazları korumaktı.
Ahmet Anzavur İsyanı (Kuvâ-yi Muhammediye): Balıkesir, Gönen, Manyas (Boğazların güneyi). İngilizlerin desteğiyle, "Halife'nin Ordusu" (Kuvâ-yi Muhammediye) adıyla isyan etti. Çerkez Ethem (Kuvâ-yi Seyyare) tarafından bastırıldı.
Kuvâ-yi İnzibatiye (Hilafet Ordusu): Geyve, Adapazarı, İzmit (Boğazların doğusu). Doğrudan Damat Ferit'in kurduğu paralı ordudur. Ali Fuat Paşa (Batı Cephesi Komutanı) ve Çerkez Ethem tarafından bastırıldı.
2. İstanbul Hükümeti ve İtilaf Devletleri'nin Kışkırttığı İsyanlar (Anadolu İsyanları)
Halkın dini duygularını, cehaletini ve ekonomik sıkıntılarını kullanan, yerel derebeylerinin (Ayan) çıkardığı isyanlardır. En tehlikelileri bunlardı.
➡️ Bolu - Düzce - Hendek - Adapazarı İsyanları: Boğazlara yakınlığı nedeniyle en tehlikeli olan isyanlardır. Bastırılmaları çok uzun sürmüştür.
➡️ Yozgat İsyanı (Çapanoğlu Ailesi): Yozgat'taki güçlü Çapanoğlu ailesinin, otoritesini (Tımar/Vergi) kaybetme korkusuyla çıkardığı isyandır. Çerkez Ethem tarafından bastırılmıştır.
➡️ Konya İsyanı (Delibaş Mehmed): "Din elden gidiyor" propagandasıyla çıkan gerici (irticai) bir isyandır.
➡️ Diğer İsyanlar: Afyon (Çopur Musa), Sivas (Koçgiri), Urfa (Milli Aşireti - Fransız destekli), Mardin (Ali Batı).
➡️ Yozgat İsyanı (Çapanoğlu Ailesi): Yozgat'taki güçlü Çapanoğlu ailesinin, otoritesini (Tımar/Vergi) kaybetme korkusuyla çıkardığı isyandır. Çerkez Ethem tarafından bastırılmıştır.
➡️ Konya İsyanı (Delibaş Mehmed): "Din elden gidiyor" propagandasıyla çıkan gerici (irticai) bir isyandır.
➡️ Diğer İsyanlar: Afyon (Çopur Musa), Sivas (Koçgiri), Urfa (Milli Aşireti - Fransız destekli), Mardin (Ali Batı).
3. Azınlıkların Çıkardığı İsyanlar
Amaçları, Mondros (7. ve 24. madde) ve Wilson İlkeleri'ne (Madde 12) dayanarak bağımsız devlet kurmaktı.
➡️ Rum (Pontus) İsyanı: Karadeniz'de (Samsun, Trabzon) Pontus Rum Devleti'ni (Hazırlık Bölüm 1 - Cemiyetler) yeniden kurmak için isyan ettiler. Bu isyan, Kurtuluş Savaşı boyunca (1922'ye kadar) sürdü.
➡️ Ermeni İsyanı: Doğu Anadolu'da (Kars, Sarıkamış) Büyük Ermenistan kurmak için isyan ettiler. Bu isyan, Doğu Cephesi'nin (Muharebeler Bölümü) açılmasına neden oldu.
➡️ Ermeni İsyanı: Doğu Anadolu'da (Kars, Sarıkamış) Büyük Ermenistan kurmak için isyan ettiler. Bu isyan, Doğu Cephesi'nin (Muharebeler Bölümü) açılmasına neden oldu.
4. Eski Kuvâ-yi Milliyecilerin Çıkardığı İsyanlar (En Tehlikelisi)
Bu isyanlar, "hain" oldukları için değil, TBMM'nin "Düzenli Ordu" (Batı Cephesi) kurma kararına itaat etmedikleri için çıkmıştır.
⚠️ Çerkez Ethem İsyanı (Kuvâ-yi Seyyare):
Kimdir? Çerkez Ethem, başlangıçta bir "Milli Kahraman"dı. Gezici Ordusu (Kuvâ-yi Seyyare) ile Anzavur ve Yozgat isyanlarını bastırmıştı.
Neden İsyan Etti? TBMM, Batı Cephesi'ne komutan olarak Ali Fuat Paşa'yı atadı. Ali Fuat Paşa, Yunanlılara karşı Gediz Taarruzu'nda (1920) başarısız oldu. TBMM, bu başarısızlık üzerine Kuvâ-yi Milliye'yi lağvetme ve DÜZENLİ ORDU kurma kararı aldı. Batı Cephesi Komutanlığı'na İsmet (İnönü) Bey atandı.
Sonuç: Çerkez Ethem, İsmet Paşa'nın emrine girmeyi reddederek TBMM'ye isyan etti.
Bastırılması: Tam da Yunanlıların saldırdığı I. İnönü Savaşı sırasında, İsmet Paşa hem Yunanlılarla hem de Çerkez Ethem ile savaşmak zorunda kaldı. Ethem yenildi ve Yunanlılara sığındı (Vatan Haini oldu).
Kimdir? Çerkez Ethem, başlangıçta bir "Milli Kahraman"dı. Gezici Ordusu (Kuvâ-yi Seyyare) ile Anzavur ve Yozgat isyanlarını bastırmıştı.
Neden İsyan Etti? TBMM, Batı Cephesi'ne komutan olarak Ali Fuat Paşa'yı atadı. Ali Fuat Paşa, Yunanlılara karşı Gediz Taarruzu'nda (1920) başarısız oldu. TBMM, bu başarısızlık üzerine Kuvâ-yi Milliye'yi lağvetme ve DÜZENLİ ORDU kurma kararı aldı. Batı Cephesi Komutanlığı'na İsmet (İnönü) Bey atandı.
Sonuç: Çerkez Ethem, İsmet Paşa'nın emrine girmeyi reddederek TBMM'ye isyan etti.
Bastırılması: Tam da Yunanlıların saldırdığı I. İnönü Savaşı sırasında, İsmet Paşa hem Yunanlılarla hem de Çerkez Ethem ile savaşmak zorunda kaldı. Ethem yenildi ve Yunanlılara sığındı (Vatan Haini oldu).
Demirci Mehmed Efe İsyanı: Aynı Çerkez Ethem gibi, düzenli ordu komutanı Refet (Bele) Bey'in emrine girmeyi reddettiği için isyan etti ve bastırıldı.
İsyanların Sonuçları (TBMM'nin Zaferi)
➡️ Kurtuluş Savaşı'nın uzamasına ve Yunanlıların Anadolu'da ilerlemesine neden oldu.
➡️ TBMM, enerjisini ve kaynaklarını (kardeş kavgası) boşa harcadı.
➡️ TBMM, otoritesini sağlamak için Hıyanet-i Vataniye Kanunu'nu ve İstiklal Mahkemeleri'ni (Bölüm 1) bu isyanlara karşı kullandı.
➡️ Düzenli Ordunun kurulmasının ne kadar zorunlu ve acil olduğunu kanıtladı.
➡️ TBMM, enerjisini ve kaynaklarını (kardeş kavgası) boşa harcadı.
➡️ TBMM, otoritesini sağlamak için Hıyanet-i Vataniye Kanunu'nu ve İstiklal Mahkemeleri'ni (Bölüm 1) bu isyanlara karşı kullandı.
➡️ Düzenli Ordunun kurulmasının ne kadar zorunlu ve acil olduğunu kanıtladı.
B. SEVR BARIŞ ANTLAŞMASI (10 Ağustos 1920) (ÖLÜM FERMANI)
TBMM, Ankara'da bu isyanlarla (kardeş kavgasıyla) boğuşurken, İtilaf Devletleri (İngiltere, Fransa, İtalya) I. Dünya Savaşı'nı bitiren barış antlaşmalarının sonuncusunu (Versay, Sen Jermen vb. - XX. Yüzyıl Bölüm 5) Osmanlı'ya imzalatmak için harekete geçti.
1. Antlaşmanın Hazırlanışı (San Remo) ve İmzalanması
Antlaşmanın taslağı İtalya'nın San Remo Konferansı'nda (Nisan 1920) hazırlandı ve Osmanlı'ya "ya imzala ya da işgal" ültimatomu verildi. Padişah Vahdettin'in Sadrazamı (ve TBMM isyanlarının kışkırtıcısı) Damat Ferit Paşa, bu taslağı imzalamak için "Saltanat Şûrası"nı topladı.
Şûradaki tek bir kişi hariç (Topçu Feriki Rıza Paşa) herkes antlaşmayı kabul etti. Antlaşma, Rıza Tevfik, Hadi Paşa ve Reşat Halis tarafından Paris/Sevr'de imzalandı (10 Ağustos 1920).
2. Sevr Antlaşması'nın Maddeleri (Ölüm Fermanı)
⚠️ Sevr'in Kilit Maddeleri (Detaylı):
Sınırlar (Vatanın Parçalanması):
- Doğu Trakya (Edirne, Kırklareli) ve Batı Anadolu (İzmir) Yunanistan'a bırakılacak.
- Doğu Anadolu'da (Vilâyât-ı Sitte) Ermenistan kurulacak (Madde 24'ün uygulaması).
- Güneydoğu Anadolu'da (Fransız mandası altında) Kürdistan kurulması öngörülecek.
- Musul, Irak, Filistin, Ürdün ➡️ İngiliz Mandası.
- Suriye, Lübnan, Adana, Sivas ➡️ Fransız Mandası (Nüfuz Bölgesi).
- Antalya, Konya, Isparta (Güneybatı Anadolu) ➡️ İtalyan Nüfuz Bölgesi.
- Osmanlı'ya Bırakılan Yer: İstanbul ve Orta Anadolu'nun küçük bir kısmı (Tokat, Ankara, Kastamonu civarı).
Boğazlar (Egemenliğin Sonu):
- Boğazlar, içinde TÜRK ÜYE OLMAYAN uluslararası bir "Boğazlar Komisyonu" tarafından yönetilecek. Komisyonun ayrı bayrağı ve bütçesi olacak. (Osmanlı'nın egemenliği tamamen bitti).
Kapitülasyonlar (Ekonomik Ölüm):
- Tüm İtilaf Devletlerine genişletilerek yeniden yürürlüğe girecek. (Ekonomi Düyun-u Umumiye'den de beter, tam sömürge).
Askeri (Savunmasız Bırakma):
- Ağır silahlar olmayacak, donanma olmayacak, zorunlu askerlik olmayacak ve ordu 50.700 (jandarma gücü) ile sınırlandırılacak.
3. Sevr'in Hukuki Durumu ve Önemi (ÖLÜ DOĞAN ANTLAŞMA)
⚠️ Neden Hukuken Geçersizdir (Ölü Doğmuştur)?
Osmanlı Anayasası'na (Kanun-i Esasi - 1876) göre, uluslararası bir antlaşmanın yürürlüğe girmesi için Mebusan Meclisi'nin onayı şarttı.
Ancak Mebusan Meclisi, 16 Mart 1920'de (Hazırlık Bölüm 6) İngilizler tarafından dağıtılmıştı.
Antlaşmayı onaylayacak bir meclis olmadığı için antlaşma "hukuken yok" hükmündeydi. (Saltanat Şûrası'nın hukuki bir yetkisi yoktu).
TBMM'nin Tepkisi: TBMM (Ankara), Sevr'i "Türk Milleti için bir ölüm fermanı" olarak nitelendirdi, antlaşmayı ŞİDDETLE REDDETTİ ve imzalayanları (Saltanat Şûrası üyeleri) VATAN HAİNİ ilan etti (İstiklal Mahkemelerinde yargılanma kararı aldı).
Osmanlı Anayasası'na (Kanun-i Esasi - 1876) göre, uluslararası bir antlaşmanın yürürlüğe girmesi için Mebusan Meclisi'nin onayı şarttı.
Ancak Mebusan Meclisi, 16 Mart 1920'de (Hazırlık Bölüm 6) İngilizler tarafından dağıtılmıştı.
Antlaşmayı onaylayacak bir meclis olmadığı için antlaşma "hukuken yok" hükmündeydi. (Saltanat Şûrası'nın hukuki bir yetkisi yoktu).
TBMM'nin Tepkisi: TBMM (Ankara), Sevr'i "Türk Milleti için bir ölüm fermanı" olarak nitelendirdi, antlaşmayı ŞİDDETLE REDDETTİ ve imzalayanları (Saltanat Şûrası üyeleri) VATAN HAİNİ ilan etti (İstiklal Mahkemelerinde yargılanma kararı aldı).
💡 Bölüm 3'e Hazırlık:
Bölüm 2'de, TBMM'nin bir yandan iç isyanlarla (Anzavur, Çerkez Ethem) boğuştuğunu, bir yandan da İstanbul Hükümeti'nin Sevr'i (10 Ağustos 1920) imzalayarak vatanı nasıl sattığını gördük.
TBMM'nin varlığını kanıtlaması, Sevr'i yırtıp atması ve halkı ikna etmesi için tek bir şeye ihtiyacı vardı: Askeri Zafer.
Bölüm 3'te, TBMM'nin kurduğu Düzenli Ordunun ilk zaferlerini ve cephelerin kapanışını işleyeceğiz: DOĞU CEPHESİ (Ermenilere karşı Zafer ve Gümrü Antlaşması - TBMM'nin ilk siyasi zaferi) ve GÜNEY CEPHESİ (Fransızlara karşı Kuvâ-yi Milliye direnişi ve Ankara Antlaşması).
Bölüm 2'de, TBMM'nin bir yandan iç isyanlarla (Anzavur, Çerkez Ethem) boğuştuğunu, bir yandan da İstanbul Hükümeti'nin Sevr'i (10 Ağustos 1920) imzalayarak vatanı nasıl sattığını gördük.
TBMM'nin varlığını kanıtlaması, Sevr'i yırtıp atması ve halkı ikna etmesi için tek bir şeye ihtiyacı vardı: Askeri Zafer.
Bölüm 3'te, TBMM'nin kurduğu Düzenli Ordunun ilk zaferlerini ve cephelerin kapanışını işleyeceğiz: DOĞU CEPHESİ (Ermenilere karşı Zafer ve Gümrü Antlaşması - TBMM'nin ilk siyasi zaferi) ve GÜNEY CEPHESİ (Fransızlara karşı Kuvâ-yi Milliye direnişi ve Ankara Antlaşması).