🏛️ KPSS TARİH (ATATÜRK İNKILAPLARI) - BÖLÜM 4: SİYASİ ALANDA YAPILAN İNKILAPLAR 🏛️
💡 8 Bölümlük Serimizin 4. Bölümü:
Serimizin ilk 3 bölümünde İnkılabın felsefesini (İlkeler) gördük. Bu bölümden itibaren bu felsefenin eyleme (İnkılaplara) dökülmesini inceleyeceğiz. İlk ve en önemli alan Siyasi Alandır.
Konularımız: Saltanatın Kaldırılması (1922), II. TBMM'nin açılışı, Ankara'nın Başkent Oluşu (1923), Cumhuriyet'in İlanı (1923), Halifeliğin Kaldırılması (1924) ve 1924 Anayasası'nın kabulü.
Serimizin ilk 3 bölümünde İnkılabın felsefesini (İlkeler) gördük. Bu bölümden itibaren bu felsefenin eyleme (İnkılaplara) dökülmesini inceleyeceğiz. İlk ve en önemli alan Siyasi Alandır.
Konularımız: Saltanatın Kaldırılması (1922), II. TBMM'nin açılışı, Ankara'nın Başkent Oluşu (1923), Cumhuriyet'in İlanı (1923), Halifeliğin Kaldırılması (1924) ve 1924 Anayasası'nın kabulü.
A. SALTANATIN KALDIRILMASI (1 Kasım 1922)
(Bu konu, "Muharebeler Dönemi - Bölüm 5"te detaylıca işlenmişti. Burada siyasi inkılapların "ilk adımı" olarak tekrar özetlenmiştir.)
Kaldırılma Nedenleri:
- Acil Neden (Bahane): Lozan Barış Konferansı'na İtilaf Devletleri'nin hem TBMM'yi hem de İstanbul Hükümeti'ni (Padişah Vahdettin) birlikte davet ederek "ikilik" çıkarma planı.
- Asıl Neden (İdeolojik): Saltanatın (Padişahlık), TBMM'nin kabul ettiği "Milli Egemenlik" (Cumhuriyetçilik) ilkesine (Bölüm 1) taban tabana zıt olması.
- Tarihsel Neden: İstanbul Hükümeti'nin Sevr'i (Bölüm 2) imzalaması ve Milli Mücadele'ye (Bölüm 2) karşı isyanları desteklemesi (Hıyanet-i Vataniye).
⚠️ Saltanatın Kaldırılmasının Sonuçları (1 Kasım 1922):
1. 623 yıllık Osmanlı Devleti RESMEN sona erdi. (Fiilen Mondros'ta, Hukuken Mudanya'da sona ermişti).
2. İkilik sorunu çözüldü. Lozan Konferansı'na Türk milletinin TEK TEMSİLCİSİ olarak TBMM katıldı.
3. Son Padişah VI. Mehmed Vahdettin, 17 Kasım 1922'de bir İngiliz gemisiyle (Malaya Zırhlısı) yurdu terk etti.
4. LAİKLİK (Din ve Devletin Ayrılması) yolundaki en büyük ve ilk adım atıldı. (Siyasi güç olan Saltanat, dini güç olan Halifelikten ayrıldı).
5. CUMHURİYET'in ilanı (1923) için en büyük siyasi engel kaldırıldı.
1. 623 yıllık Osmanlı Devleti RESMEN sona erdi. (Fiilen Mondros'ta, Hukuken Mudanya'da sona ermişti).
2. İkilik sorunu çözüldü. Lozan Konferansı'na Türk milletinin TEK TEMSİLCİSİ olarak TBMM katıldı.
3. Son Padişah VI. Mehmed Vahdettin, 17 Kasım 1922'de bir İngiliz gemisiyle (Malaya Zırhlısı) yurdu terk etti.
4. LAİKLİK (Din ve Devletin Ayrılması) yolundaki en büyük ve ilk adım atıldı. (Siyasi güç olan Saltanat, dini güç olan Halifelikten ayrıldı).
5. CUMHURİYET'in ilanı (1923) için en büyük siyasi engel kaldırıldı.
B. II. TBMM DÖNEMİ VE ANKARA'NIN BAŞKENT OLUŞU
I. TBMM (1920-1923), bir "Savaş Meclisi" idi. Lozan Antlaşması'nın (Muharebeler Bölüm 5) imzalanmasından sonra (Temmuz 1923), savaşı bitirmiş ve görevini tamamlamıştı. Mustafa Kemal, "İnkılapları (Devrimleri) yapacak" yeni bir meclis için seçimlerin yenilenmesine karar verdi.
I. TBMM (Savaş) vs. II. TBMM (İnkılap):
I. TBMM (1920-23): Savaş Meclisi'dir. Güçler Birliği vardır. Çok seslidir (Muhalif Gruplar). Tek inkılabı Saltanat'ın Kaldırılması'dır.
II. TBMM (1923-27): İnkılap Meclisi'dir. Lozan'ı onaylamış, Cumhuriyet'i ilan etmiş, Halifeliği kaldırmış, Medeni Kanun ve Şapka Kanunu gibi tüm büyük devrimleri yapmıştır. (Daha az muhalif, daha partili bir yapıdadır).
II. TBMM (1923-27): İnkılap Meclisi'dir. Lozan'ı onaylamış, Cumhuriyet'i ilan etmiş, Halifeliği kaldırmış, Medeni Kanun ve Şapka Kanunu gibi tüm büyük devrimleri yapmıştır. (Daha az muhalif, daha partili bir yapıdadır).
Ankara'nın Başkent Olması (13 Ekim 1923)
Lozan Antlaşması (Ağustos 1923'te) II. TBMM tarafından onaylandıktan sonra, İtilaf Devletleri İstanbul'u (6 Ekim 1923) boşalttı. Yeni devletin başkentinin neresi olacağı tartışması başladı.
Neden Ankara?
- Milli Mücadele'nin (Hazırlık Bölüm 5) merkezi (karargâhı) olması (Sembolik değer).
- İstanbul'un jeopolitik ve askeri güvensizliği (Boğazlar üzerinde, donanma tehdidine açık olması) ve Osmanlı (eski rejim) kalıntılarının merkezi olması.
- Ankara'nın coğrafi olarak Anadolu'nun merkezinde (güvenli) olması ve Batı Cephesi'ne yakınlığı.
C. CUMHURİYET'İN İLANI (29 Ekim 1923)
Saltanat (1922) kaldırılmış, Başkent (1923) Ankara olmuştu ancak hala devletin "Adı" (Rejimi) ve "Başkanı" belli değildi. Sistem, "Meclis Hükümeti" (Bölüm 1) sistemiydi ve bu, kriz yaratıyordu.
⚠️ Hükümet Bunalımı (Ekim Bunalımı) (Görünen Neden):
Kriz: I. TBMM'den kalma "Meclis Hükümeti Sistemi" (Bakanların Meclis'ten tek tek oylanarak seçilmesi) II. TBMM'de (Artık Halk Fırkası vardı) tıkanmaya başladı.
Ali Fethi Okyar Hükümeti istifa edince, Meclis yeni bakanları (İcra Vekilleri) tek tek seçemedi ve Hükümet kurulamadı. Bu, devleti kilitleyen "Ekim Bunalımı"nı doğurdu.
Asıl Neden: Mustafa Kemal'in, rejimin adını resmen koymak (Milli Egemenlik'i taçlandırmak) ve bu hükümet krizini "Kabine Sistemi"ne geçerek çözmek istemesi.
Çözüm (28 Ekim 1923 Akşamı): Mustafa Kemal, Çankaya Köşkü'nde arkadaşlarına "Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz" dedi.
İlan (29 Ekim 1923): Meclis'e sunulan Anayasa değişikliği ile "Türkiye Devleti'nin yönetim şekli Cumhuriyet'tir" maddesi kabul edildi.
Kriz: I. TBMM'den kalma "Meclis Hükümeti Sistemi" (Bakanların Meclis'ten tek tek oylanarak seçilmesi) II. TBMM'de (Artık Halk Fırkası vardı) tıkanmaya başladı.
Ali Fethi Okyar Hükümeti istifa edince, Meclis yeni bakanları (İcra Vekilleri) tek tek seçemedi ve Hükümet kurulamadı. Bu, devleti kilitleyen "Ekim Bunalımı"nı doğurdu.
Asıl Neden: Mustafa Kemal'in, rejimin adını resmen koymak (Milli Egemenlik'i taçlandırmak) ve bu hükümet krizini "Kabine Sistemi"ne geçerek çözmek istemesi.
Çözüm (28 Ekim 1923 Akşamı): Mustafa Kemal, Çankaya Köşkü'nde arkadaşlarına "Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz" dedi.
İlan (29 Ekim 1923): Meclis'e sunulan Anayasa değişikliği ile "Türkiye Devleti'nin yönetim şekli Cumhuriyet'tir" maddesi kabul edildi.
Cumhuriyet'in İlanının Sonuçları (İlkler)
1. Devletin REJİMİNİN ADI konuldu (Türkiye Cumhuriyeti).
2. Devlet BAŞKANLIĞI sorunu çözüldü (Cumhurbaşkanı).
3. "Meclis Hükümeti Sistemi"NDEN "KABİNE SİSTEMİ"NE geçildi. (Artık Başbakan var).
4. İlk Cumhurbaşkanı: Mustafa Kemal.
5. İlk Başbakan: İsmet İnönü.
6. İlk Meclis Başkanı: Fethi Okyar.
7. Bu, CUMHURİYETÇİLİK (Bölüm 1) ilkesinin en temel inkılabıdır.
2. Devlet BAŞKANLIĞI sorunu çözüldü (Cumhurbaşkanı).
3. "Meclis Hükümeti Sistemi"NDEN "KABİNE SİSTEMİ"NE geçildi. (Artık Başbakan var).
4. İlk Cumhurbaşkanı: Mustafa Kemal.
5. İlk Başbakan: İsmet İnönü.
6. İlk Meclis Başkanı: Fethi Okyar.
7. Bu, CUMHURİYETÇİLİK (Bölüm 1) ilkesinin en temel inkılabıdır.
D. HALİFELİĞİN KALDIRILMASI (3 MART 1924) (LAİKLEŞMENİN ZİRVESİ)
Saltanat (1922) kaldırılmış, Cumhuriyet (1923) ilan edilmişti. Ancak "Halifelik" makamı (siyasi yetkisi olmayan) hala devam ediyordu (Son Halife Abdülmecid Efendi).
1. Kaldırılma Nedenleri
➡️ Temel Neden (Laiklik): Ulusal egemenliğe (Cumhuriyetçilik) ve Laiklik (Bölüm 2) ilkesine aykırı olması. "Çift Başlılık" (Hem Cumhurbaşkanı hem Halife) yaratması.
➡️ Siyasi Neden: Halife Abdülmecid Efendi'nin, Padişah gibi davranmaya başlaması (Cuma selamlıkları, bütçe istemesi, yabancı heyetleri kabulü).
➡️ İç Neden: Eski rejim (Saltanat) yanlılarının Halife'nin etrafında toplanmaya başlaması (İnkılapların önündeki engel).
➡️ Dış Neden (Bahane): Hindistan'daki Müslüman liderler Ağa Han ve Emir Ali'nin, Halife'nin siyasi durumunun güçlendirilmesi için İsmet Paşa'ya "mektup" göndermesi. Bu mektup, "dış müdahale" ve "iç işlere karışma" olarak algılandı ve süreci hızlandırdı.
➡️ Siyasi Neden: Halife Abdülmecid Efendi'nin, Padişah gibi davranmaya başlaması (Cuma selamlıkları, bütçe istemesi, yabancı heyetleri kabulü).
➡️ İç Neden: Eski rejim (Saltanat) yanlılarının Halife'nin etrafında toplanmaya başlaması (İnkılapların önündeki engel).
➡️ Dış Neden (Bahane): Hindistan'daki Müslüman liderler Ağa Han ve Emir Ali'nin, Halife'nin siyasi durumunun güçlendirilmesi için İsmet Paşa'ya "mektup" göndermesi. Bu mektup, "dış müdahale" ve "iç işlere karışma" olarak algılandı ve süreci hızlandırdı.
⚠️ 3 MART 1924: "DEVRİM KANUNLARI GÜNÜ"
Halifeliğin kaldırıldığı gün (3 Mart 1924), TBMM (II. TBMM) Laiklik ve Eğitim alanında 4 büyük kanunu aynı anda çıkardı:
1. Halifeliğin Kaldırılması ve Osmanlı Hanedanı'nın Sürgünü:
2. Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Eğitim Birliği):
3. Şeriye ve Evkaf Vekaleti'nin Kaldırılması:
4. Erkan-ı Harbiye Vekaleti'nin Kaldırılması:
Halifeliğin kaldırıldığı gün (3 Mart 1924), TBMM (II. TBMM) Laiklik ve Eğitim alanında 4 büyük kanunu aynı anda çıkardı:
1. Halifeliğin Kaldırılması ve Osmanlı Hanedanı'nın Sürgünü:
Osmanlı Hanedanı üyelerinin (Padişah ailesi) yurt dışına çıkarılması kararlaştırıldı. (Laiklik ve Cumhuriyetçilik).
2. Tevhid-i Tedrisat Kanunu (Eğitim Birliği):
Ülkedeki tüm yerli ve yabancı okullar (Medreseler, Azınlık Okulları, Misyoner Okulları) Milli Eğitim Bakanlığı'na (MEB) bağlandı.
ÖNEMİ: EĞİTİM VE ÖĞRETİMDE BİRLİK sağlandı. Medreseler (dini eğitim) ve modern okullar (Mektep) ikilemi bitirildi. Eğitim LAİKLEŞTİRİLDİ ve MİLLİLEŞTİRİLDİ. (Bu, Bölüm 6'da detaylı işlenecek).
ÖNEMİ: EĞİTİM VE ÖĞRETİMDE BİRLİK sağlandı. Medreseler (dini eğitim) ve modern okullar (Mektep) ikilemi bitirildi. Eğitim LAİKLEŞTİRİLDİ ve MİLLİLEŞTİRİLDİ. (Bu, Bölüm 6'da detaylı işlenecek).
3. Şeriye ve Evkaf Vekaleti'nin Kaldırılması:
"Din ve Vakıf İşleri Bakanlığı" kaldırıldı. Din, siyasetin (Hükümetin) dışına çıkarıldı.
Yerine Kurulanlar: Diyanet İşleri Başkanlığı (Dini işler için) ve Vakıflar Genel Müdürlüğü (Vakıf mallarını yönetmek için). (Laiklik).
Yerine Kurulanlar: Diyanet İşleri Başkanlığı (Dini işler için) ve Vakıflar Genel Müdürlüğü (Vakıf mallarını yönetmek için). (Laiklik).
4. Erkan-ı Harbiye Vekaleti'nin Kaldırılması:
"Savaş Bakanlığı" (İTC'de Enver Paşa'nın makamı) kaldırıldı. "ORDUNUN SİYASETTEN AYRILMASI" için en büyük adım atıldı.
Yerine Kurulanlar: Milli Savunma Bakanlığı (Siyasi/İdari işler) ve Genelkurmay Başkanlığı (Askeri işler). (Genelkurmay Başkanı, Bakanlar Kurulu'ndan (siyasetten) çıkarıldı).
Yerine Kurulanlar: Milli Savunma Bakanlığı (Siyasi/İdari işler) ve Genelkurmay Başkanlığı (Askeri işler). (Genelkurmay Başkanı, Bakanlar Kurulu'ndan (siyasetten) çıkarıldı).
E. 1924 ANAYASASI (20 Nisan 1924)
1921 Anayasası (Bölüm 3) bir "Savaş Anayasası" idi ve yetersizdi. Saltanat kaldırılmış, Cumhuriyet ilan edilmişti. Yeni rejimin, yeni bir Anayasa'ya ihtiyacı vardı.
Özellikleri:
- En uzun süre (1961'e kadar) yürürlükte kalan anayasadır.
- "Karma Hükümet Modeli" benimsendi. (Güçler Birliği devam etti (Meclis üstünlüğü), ancak Yürütme yetkisi Kabine Sistemi (Bakanlar Kurulu) aracılığıyla kullanılmaya başlandı).
- Kişi hak ve hürriyetlerine (1921'in aksine) yer verildi.
- 1924'teki ilk halinde LAİK DEĞİLDİ. ("Devletin dini İslam'dır" maddesi 1928'de, Laiklik ilkesi 1937'de eklenecektir).
💡 Bölüm 5'e Hazırlık:
Bölüm 4'te, Siyasi Devrimlerin (Saltanat, Cumhuriyet, Halifelik, 1924 Anayasası) nasıl tamamlandığını gördük. Siyasi yapı artık Laik ve Cumhuriyetçi bir temele oturtulmuştu.
Sıra, toplumsal ve hukuki yapıyı bu yeni rejime uydurmaya gelmişti.
Bölüm 5'te, HUKUK ALANINDA YAPILAN İNKILAPLARI işleyeceğiz: Şer'iyye Mahkemeleri'nin ve Mecelle'nin (İslam Hukuku) kaldırılması ve yerine Batı'dan alınan Türk Medeni Kanunu (İsviçre), Ceza Kanunu (İtalya) ve Ticaret Kanunu'nun (Almanya) kabulünü detaylıca inceleyeceğiz.
Bölüm 4'te, Siyasi Devrimlerin (Saltanat, Cumhuriyet, Halifelik, 1924 Anayasası) nasıl tamamlandığını gördük. Siyasi yapı artık Laik ve Cumhuriyetçi bir temele oturtulmuştu.
Sıra, toplumsal ve hukuki yapıyı bu yeni rejime uydurmaya gelmişti.
Bölüm 5'te, HUKUK ALANINDA YAPILAN İNKILAPLARI işleyeceğiz: Şer'iyye Mahkemeleri'nin ve Mecelle'nin (İslam Hukuku) kaldırılması ve yerine Batı'dan alınan Türk Medeni Kanunu (İsviçre), Ceza Kanunu (İtalya) ve Ticaret Kanunu'nun (Almanya) kabulünü detaylıca inceleyeceğiz.