🏛️ KPSS TARİH (ATATÜRK DÖNEMİ İÇ POLİTİKA) - BÖLÜM 1: İLK MUHALEFET VE ŞEYH SAİD İSYANI (1923-1925) 🏛️
💡 3 Bölümlük Serimizin 1. Bölümü:
Kurtuluş Savaşı (Muharebeler) serimizi Lozan ve Saltanat'ın Kaldırılması ile bitirmiştik. Bu yeni seride, İnkılaplar yapılırken yaşanan siyasi gelişmeleri, yani "Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri"ni ve İç Politikadaki Krizleri işleyeceğiz.
Konularımız: Cumhuriyet'in İlanı (1923) ve "Hükümet Bunalımı", Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk iktidar partisi (Halk Fırkası) ve ilk muhalefet partisi (Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası - TCF), TCF'nin kuruluşu (KARAR) ve bu ilk denemeyi sona erdiren Şeyh Said İsyanı (1925) ile Takrir-i Sükun Kanunu.
Kurtuluş Savaşı (Muharebeler) serimizi Lozan ve Saltanat'ın Kaldırılması ile bitirmiştik. Bu yeni seride, İnkılaplar yapılırken yaşanan siyasi gelişmeleri, yani "Çok Partili Hayata Geçiş Denemeleri"ni ve İç Politikadaki Krizleri işleyeceğiz.
Konularımız: Cumhuriyet'in İlanı (1923) ve "Hükümet Bunalımı", Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk iktidar partisi (Halk Fırkası) ve ilk muhalefet partisi (Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası - TCF), TCF'nin kuruluşu (KARAR) ve bu ilk denemeyi sona erdiren Şeyh Said İsyanı (1925) ile Takrir-i Sükun Kanunu.
A. II. TBMM, CUMHURİYET'İN İLANI VE İLK PARTİ (1923)
1. II. TBMM'nin Açılması ve Halk Fırkası'nın Kuruluşu
I. TBMM (Savaş Meclisi), Lozan'a ara verildiği sırada (Nisan 1923) yıprandığı ve inkılapları yapacak birliğe sahip olmadığı için Mustafa Kemal tarafından feshedildi ve seçimler yenilendi.
II. TBMM (1923-1927), "İnkılap Meclisi" olarak göreve başladı. (Lozan'ı bu meclis onayladı).
Halk Fırkası'nın (CHF) Kuruluşu (9 Eylül 1923):
Mustafa Kemal, seçimlerden önce (daha I. TBMM döneminde) "9 Umde (İlke)" adıyla seçim bildirgesini yayınladı. Sivas Kongresi'ndeki (Hazırlık Bölüm 4) "A-RMHC" (Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti)'ni "Halk Fırkası" adıyla partiye dönüştürdü.
ÖNEMİ: Halk Fırkası (daha sonra Cumhuriyet Halk Fırkası - CHF), Türkiye Cumhuriyeti'nin İLK SİYASİ PARTİSİDİR.
ÖNEMİ: Halk Fırkası (daha sonra Cumhuriyet Halk Fırkası - CHF), Türkiye Cumhuriyeti'nin İLK SİYASİ PARTİSİDİR.
2. Cumhuriyet'in İlanı (29 Ekim 1923) ve "Ekim Bunalımı"
Saltanat (I. TBMM Bölüm 3) kaldırılmıştı ancak devletin "Adı" (Rejimi) ve "Başkanı" belli değildi. Sistem, "Meclis Hükümeti" (I. TBMM Bölüm 1) sistemiydi ve bu, kriz yaratıyordu.
⚠️ Hükümet Bunalımı (Ekim Bunalımı) (Görünen Neden):
Kriz: I. TBMM'den kalma "Meclis Hükümeti Sistemi" (Bakanların Meclis'ten tek tek oylanarak seçilmesi) II. TBMM'de tıkanmaya başladı.
Ali Fethi Okyar Hükümeti istifa edince, Meclis yeni bakanları (İcra Vekilleri) tek tek seçemedi ve Hükümet kurulamadı. Bu, devleti kilitleyen "Ekim Bunalımı"nı doğurdu.
Asıl Neden: Mustafa Kemal'in, rejimin adını resmen koymak (Milli Egemenlik'i taçlandırmak) ve bu hükümet krizini "Kabine Sistemi"ne geçerek çözmek istemesi.
Çözüm (28 Ekim 1923 Akşamı): Mustafa Kemal, Çankaya Köşkü'nde arkadaşlarına "Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz" dedi.
İlan (29 Ekim 1923): Meclis'e sunulan Anayasa (1921 Anayasası) değişikliği ile "Türkiye Devleti'nin yönetim şekli Cumhuriyet'tir" maddesi kabul edildi.
Sonuçları (Çok Önemli):
Kriz: I. TBMM'den kalma "Meclis Hükümeti Sistemi" (Bakanların Meclis'ten tek tek oylanarak seçilmesi) II. TBMM'de tıkanmaya başladı.
Ali Fethi Okyar Hükümeti istifa edince, Meclis yeni bakanları (İcra Vekilleri) tek tek seçemedi ve Hükümet kurulamadı. Bu, devleti kilitleyen "Ekim Bunalımı"nı doğurdu.
Asıl Neden: Mustafa Kemal'in, rejimin adını resmen koymak (Milli Egemenlik'i taçlandırmak) ve bu hükümet krizini "Kabine Sistemi"ne geçerek çözmek istemesi.
Çözüm (28 Ekim 1923 Akşamı): Mustafa Kemal, Çankaya Köşkü'nde arkadaşlarına "Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz" dedi.
İlan (29 Ekim 1923): Meclis'e sunulan Anayasa (1921 Anayasası) değişikliği ile "Türkiye Devleti'nin yönetim şekli Cumhuriyet'tir" maddesi kabul edildi.
Sonuçları (Çok Önemli):
- Devletin REJİMİNİN ADI konuldu (Türkiye Cumhuriyeti).
- Devlet BAŞKANLIĞI sorunu çözüldü (Cumhurbaşkanı).
- "Meclis Hükümeti Sistemi"NDEN "KABİNE SİSTEMİ"NE geçildi. (Artık Başbakan var).
- İlk Cumhurbaşkanı: Mustafa Kemal.
- İlk Başbakan: İsmet İnönü.
- İlk Meclis Başkanı: Fethi Okyar.
B. İLK MUHALEFET: TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI (TCF) (17 Kasım 1924)
Cumhuriyet'in ilanı ve hemen ardından Halifeliğin Kaldırılması (3 Mart 1924), Kurtuluş Savaşı'nı birlikte yürüten komutanlar (Kazım Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat Paşa vb.) arasında ciddi bir fikir ayrılığı başlattı.
1. Kuruluş Nedenleri (Fikir Ayrılıkları)
➡️ İnkılapların Hızı: Mustafa Kemal'in devrimleri (özellikle Halifeliğin Kaldırılması) çok hızlı ve radikal bulmaları.
➡️ Güçler Birliği: 1924 Anayasası'nda (İnkılaplar Bölüm 4) "Güçler Ayrılığı"nı (Meclis/Hükümet ayrı) ve "Adem-i Merkeziyetçiliği" (Yerel Yönetim) savunmaları.
➡️ Ekonomik Model: CHF'nin "Devletçi" eğilimine karşı "Liberal Ekonomi" (Serbest Piyasa) modelini savunmaları.
➡️ Kişisel Çekişmeler: Kurtuluş Savaşı komutanlarının (Kazım Karabekir, Rauf Orbay) Mustafa Kemal ve İsmet Paşa'nın gölgesinde kalması.
➡️ Güçler Birliği: 1924 Anayasası'nda (İnkılaplar Bölüm 4) "Güçler Ayrılığı"nı (Meclis/Hükümet ayrı) ve "Adem-i Merkeziyetçiliği" (Yerel Yönetim) savunmaları.
➡️ Ekonomik Model: CHF'nin "Devletçi" eğilimine karşı "Liberal Ekonomi" (Serbest Piyasa) modelini savunmaları.
➡️ Kişisel Çekişmeler: Kurtuluş Savaşı komutanlarının (Kazım Karabekir, Rauf Orbay) Mustafa Kemal ve İsmet Paşa'nın gölgesinde kalması.
2. Parti Programı ve Kurucuları (K.A.R.A.R.)
Mustafa Kemal'in "Paşaların komplosu" dediği bu parti, Türkiye Cumhuriyeti'nin İLK MUHALEFET PARTİSİDİR.
Kurucular (Kodlama: K.A.R.A.R.):
- Kâzım Karabekir (Genel Başkan - Doğu Cephesi Komutanı)
- Ali Fuat Cebesoy (Batı Cephesi Komutanı)
- Rauf Orbay (Mondros'u imzalayan, Amasya/Sivas'ta yer alan)
- Adnan Adıvar (Dr. Adnan Bey - İlk Sağlık Bakanı)
- Refet Bele (Batı Cephesi Komutanı)
Parti Programı (Tehlikeli Madde):
Parti programı genel olarak liberal ve demokratikti. ANCAK, "Fırkamız (Partimiz), dini inançlara ve fikirlere hürmetkârdır (saygılıdır)." maddesi, Laiklik (İnkılaplar Bölüm 2) karşıtlarının ve eski rejim (Saltanat/Hilafet) yanlılarının bu parti altında toplanmasına neden oldu.
C. ŞEYH SAİD İSYANI (13 Şubat 1925) (REJİME İLK BÜYÜK TEHDİT)
TCF'nin kurulmasından (Kasım 1924) sadece 3 ay sonra, Doğu Anadolu'da (Piran/Diyarbakır) Şeyh Said liderliğinde, Cumhuriyet tarihinin ilk büyük irticai (gerici) ve etnik (milliyetçi) isyanı patlak verdi.
1. İsyanın Nedenleri (Detaylı)
1. Dini Neden (İrtica): Halifeliğin Kaldırılması (3 Mart 1924) (İnkılaplar Bölüm 4) ve Laikleşme adımlarına karşı "Din elden gidiyor, Şeriat isteriz" sloganıyla (Derviş Vahdeti/Patrona Halil gibi) çıkan rejim karşıtı bir isyandır. (İsyanın temel karakteri irticaidir).
2. Etnik Neden (Milliyetçilik): Doğu'daki bazı aşiretlerin bağımsız bir Kürt devleti (Kürdistan) kurma isteği (Kürt Teali Cemiyeti (Hazırlık Bölüm 1) mirası).
3. Dış Neden (İngiliz Provokasyonu): Tam o sırada (1925), Türkiye ile İngiltere arasında "Musul Sorunu" (Irak Sınırı) görüşülüyordu. İngiltere, Musul'u almak için, Türk ordusunun dikkatini Doğu Anadolu'ya (iç isyana) çekmek amacıyla bu isyanı desteklemiş ve kışkırtmıştır.
4. Siyasi Neden (TCF'nin Etkisi): İsyanın, TCF'nin "Dini inançlara saygılıyız" maddesinden cesaret aldığı ve bazı TCF üyelerinin isyanı dolaylı olarak desteklediği iddia edilmiştir.
2. İsyanın Bastırılması ve Hükümet Değişikliği
İsyan başladığında, Başbakan ılımlı bir siyasetçi olan Ali Fethi Okyar idi. Ali Fethi Okyar, isyanı "basit bir asayiş olayı" olarak gördü ve Sıkıyönetim (Örfi İdare) ilan etmekte gecikti.
İsyan hızla yayılınca (Elazığ, Diyarbakır), Mustafa Kemal duruma el koydu:
- Ilımlı Ali Fethi Okyar Hükümeti'ni düşürdü (istifa ettirdi).
- Yerine, sertlik yanlısı olan İsmet İnönü'yü Başbakan olarak atadı.
⚠️ Takrir-i Sükun Kanunu (Huzuru Sağlama Kanunu) (4 Mart 1925):
İsmet İnönü Hükümeti'nin, Şeyh Said İsyanı'nı bastırmak ve İnkılapları (Cumhuriyeti) korumak amacıyla çıkardığı olağanüstü hal (Sıkıyönetim) kanunudur.
Maddesi: Hükümete, "İrticaya (gericiliğe) ve isyana yönelik" gördüğü her türlü yayını, kuruluşu, partiyi kapatma ve kişileri yargılama yetkisi vermiştir.
Yetki: Hükümet, bu kanunla tüm muhalif basını (gazeteleri) susturmuştur.
Uygulama: Bu kanuna dayanarak, (I. TBMM Bölüm 1'de kurulan) İstiklal Mahkemeleri (Ankara ve Diyarbakır/Şark) yeniden kuruldu.
Sonuç: İsyan, askeri tedbirlerle (IV. Murad gibi) ve İstiklal Mahkemeleri'nin yargılamalarıyla (Şeyh Said idam edildi) kanlı bir şekilde bastırıldı.
İsmet İnönü Hükümeti'nin, Şeyh Said İsyanı'nı bastırmak ve İnkılapları (Cumhuriyeti) korumak amacıyla çıkardığı olağanüstü hal (Sıkıyönetim) kanunudur.
Maddesi: Hükümete, "İrticaya (gericiliğe) ve isyana yönelik" gördüğü her türlü yayını, kuruluşu, partiyi kapatma ve kişileri yargılama yetkisi vermiştir.
Yetki: Hükümet, bu kanunla tüm muhalif basını (gazeteleri) susturmuştur.
Uygulama: Bu kanuna dayanarak, (I. TBMM Bölüm 1'de kurulan) İstiklal Mahkemeleri (Ankara ve Diyarbakır/Şark) yeniden kuruldu.
Sonuç: İsyan, askeri tedbirlerle (IV. Murad gibi) ve İstiklal Mahkemeleri'nin yargılamalarıyla (Şeyh Said idam edildi) kanlı bir şekilde bastırıldı.
💡 Bölüm 2'ye Hazırlık:
Bölüm 1'de, rejimin ilk muhalefet partisi TCF'nin kurulduğunu ve hemen ardından patlak veren Şeyh Said İsyanı'nın Takrir-i Sükun Kanunu ile bastırıldığını gördük.
Bölüm 2'de, Şeyh Said İsyanı'nın siyasi sonuçlarını, yani Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF)'nın kapatılmasını (1925), böylece ilk çok partili hayat denemesinin neden başarısız olduğunu işleyeceğiz.
Ayrıca, Takrir-i Sükun döneminin devamı olan İzmir Suikastı Girişimi (1926)'ni ve bu suikastın "İttihatçılar" ile "TCF'cilerin" (Eski Muhalefetin) siyasetten tamamen tasfiyesi için nasıl kullanıldığını (İstiklal Mahkemeleri) detaylıca inceleyeceğiz.
Bölüm 1'de, rejimin ilk muhalefet partisi TCF'nin kurulduğunu ve hemen ardından patlak veren Şeyh Said İsyanı'nın Takrir-i Sükun Kanunu ile bastırıldığını gördük.
Bölüm 2'de, Şeyh Said İsyanı'nın siyasi sonuçlarını, yani Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF)'nın kapatılmasını (1925), böylece ilk çok partili hayat denemesinin neden başarısız olduğunu işleyeceğiz.
Ayrıca, Takrir-i Sükun döneminin devamı olan İzmir Suikastı Girişimi (1926)'ni ve bu suikastın "İttihatçılar" ile "TCF'cilerin" (Eski Muhalefetin) siyasetten tamamen tasfiyesi için nasıl kullanıldığını (İstiklal Mahkemeleri) detaylıca inceleyeceğiz.