🏛️ KPSS TARİH (ATATÜRK SONRASI) - BÖLÜM 4: ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ (1945-1950) 🏛️
Bölüm 3'te, Türkiye'nin II. Dünya Savaşı'nı (1939-1945) "Denge Politikası" ile fiilen girmeden atlattığını ve Birleşmiş Milletler (BM)'e kurucu üye olarak katıldığını gördük. Savaş bitmişti ancak dünya "Soğuk Savaş" denilen yeni bir döneme girmişti.
Bu bölümde, Savaş sonrası başlayan Sovyet Tehdidi (Boğazlar, Kars/Ardahan) karşısında Türkiye'nin Batı Bloku'na (ABD) sığınmasını ve Batı'nın "demokrasi" şartı üzerine Çok Partili Hayata Geçiş sürecini (Dörtlü Takrir, Demokrat Parti'nin kuruluşu, 1946 ve 1950 Seçimleri) ve "Beyaz Devrim"i işleyeceğiz.
A. SAVAŞ SONRASI YENİ DÜNYA VE SOVYET TEHDİDİ (1945)
II. Dünya Savaşı, Müttefiklerin (ABD, İngiltere, SSCB) zaferiyle bitti. Ancak bu ittifak, Almanya'nın yenilmesiyle sona erdi. Dünya, ABD (Kapitalist/Batı Bloku) ve SSCB (Komünist/Doğu Bloku) olarak iki kutba ayrıldı (Soğuk Savaş).
SSCB lideri Stalin, savaştan galip çıkmanın gücüyle, 1925'ten beri süren Türk-Sovyet dostluğunu bozdu ve Türkiye'ye ağır talepler içeren bir nota (tehdit) verdi:
- Montrö Boğazlar Sözleşmesi (Dış Politika Bölüm 3) değiştirilmeli, Boğazlar'da SSCB'ye askeri üs verilmelidir.
- 1921 Kars Antlaşması (Muharebeler Bölüm 3) geçersizdir. Kars ve Ardahan SSCB'ye (Gürcistan'a) geri verilmelidir.
- Türkiye, Batı Bloku (İngiltere/ABD) ile müttefik olmamalıdır.
B. ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ ZORUNLULUĞU (1945)
İsmet İnönü (Milli Şef), bu Sovyet tehdidi karşısında tek bir çare olduğunu gördü: ABD ve Batı Bloku'na sığınmak.
- Dış Neden (Temel Neden): Sovyet tehdidine karşı ABD/İngiltere'nin (Batı Bloku) desteğini almak. Batı Bloku'nun (BM, ABD) Türkiye'ye yardım etmek için "demokratikleşme" (Tek Parti'den vazgeçme) şartı koşması.
- İç Neden (Ekonomik): II. Dünya Savaşı'nda (Bölüm 2) uygulanan Varlık Vergisi, Milli Korunma Kanunu, Toprak Mahsulleri Vergisi gibi sert ekonomik politikaların halkta ve CHF içinde büyük bir tepki ve muhalefet yaratması.
- İç Neden (Toplumsal): Savaşın bitmesiyle olağanüstü halin (Milli Şef) gerekliliğinin kalmaması ve demokrasi (Atatürk İlkeleri) taleplerinin artması.
C. DEMOKRAT PARTİ'NİN (DP) DOĞUŞU (1945-1946)
1. İlk Muhalefet Partisi (Nuri Demirağ)
Çok partili hayata geçişin ilk sinyali üzerine, iş insanı Nuri Demirağ tarafından Milli Kalkınma Partisi (MKP) (1945) kuruldu. Bu, II. Dünya Savaşı sonrası kurulan İLK muhalefet partisidir. (Ancak 1946 seçimlerinde başarılı olamamıştır).
2. Dörtlü Takrir (7 Haziran 1945)
Asıl büyük kopuş, iktidardaki Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) içinden geldi. CHF'nin 4 önemli milletvekili, partinin (ve Hükümetin) toprak ve ekonomi politikalarını (özellikle Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu'nu) eleştiren bir önerge verdi.
➡️ Adnan Menderes
➡️ Fuat Köprülü (Tarihçi)
➡️ Refik Koraltan
3. Demokrat Parti'nin (DP) Kuruluşu (7 Ocak 1946)
CHF'den ayrılan bu 4 isim, Demokrat Parti (DP)'yi kurdu. DP, (Serbest Fırka (İç Politika Bölüm 3) gibi) Liberal Ekonomi'yi ve Devletçiliğin (Bölüm 2) yumuşatılmasını savunuyordu.
D. 1946 VE 1950 SEÇİMLERİ
1. 1946 Seçimleri ("Şaibeli Seçim")
DP'nin hızla güçlenmesinden çekinen İnönü (CHF), normalde 1947'de yapılması gereken seçimleri erken seçime (baskın seçim) aldı (Temmuz 1946). DP'nin örgütlenmesini tamamlamasına izin verilmedi.
Bu seçim, Türkiye Cumhuriyeti tarihinin İLK ÇOK PARTİLİ seçimidir.
Usulsüzlük: Ancak seçim, "AÇIK OY, GİZLİ SAYIM (TASİNF)" esasına göre yapıldı. (Yani seçmen oyunu herkesin içinde kullanıyor, sayım ise gizli odalarda yapılıyordu).
Sonuç: Seçime "Şaibeli Seçim" veya "Sopalı Seçim" denildi. Seçimi CHF (İsmet İnönü) kazandı, DP muhalefette kaldı.
2. 1946-1950 Dönemi ve Batı'ya Yakınlaşma
1946-1950 arası, DP'nin Meclis'te olduğu "deneme" dönemidir. Bu dönemde İnönü, Sovyet tehdidine karşı Batı'ya yakınlaşma (ve demokrasiyi oturtma) adımları attı:
➡️ Marshall Planı (1948): ABD'nin, savaştan çıkan Avrupa ülkelerine (ve Türkiye'ye) ekonomik kalkınma (tarım, sanayi) için yaptığı yardım planı.
➡️ Avrupa Konseyi'ne (1949) üye olundu.
3. 14 Mayıs 1950 Seçimleri ("Beyaz Devrim")
1946'daki şaibeden ders alındı. 1950 Seçimleri, (DP'nin baskısıyla) "GİZLİ OY, AÇIK SAYIM (TASNİF)" ilkesine (Gerçek Demokrasi) göre ve Yargı denetiminde (YSK) yapıldı.
Sonuç: Demokrat Parti (DP), %53 oyla ezici bir zafer kazandı. 27 yıllık (1923-1950) Tek Parti (CHF) dönemi SONA ERDİ.
"Beyaz Devrim" Denme Nedeni: İktidarın, askeri bir darbe veya kan dökülmeden, tamamen halkın oylarıyla (sandıkla) değişmesidir.
4. İktidar Değişikliği (İnönü Dönemi Bitişi)
➡️ Celal Bayar (DP'li), Türkiye'nin 3. Cumhurbaşkanı oldu. (İlk sivil Cumhurbaşkanı).
➡️ Adnan Menderes (DP'li), Başbakan oldu.
➡️ Böylece "Atatürk Sonrası (İnönü) Dönem" sona ermiş oldu.
Böylece "Atatürk Sonrası Dönem" serimizi 4 detaylı bölümde (1. 1938-39/Hatay, 2. II.WW İç Politika/Ekonomi, 3. II.WW Dış Politika/BM, 4. Çok Partili Hayat/DP'nin Yükselişi) tamamlamış bulunuyoruz.
Listenize göre (Atatürk Sonrası Dönem -> Atatürk'ün Hayatı ve Kişiliği) sıradaki konumuz, tüm bu konuların mimarı olan Mustafa Kemal Atatürk'ün hayatıdır.
Hazır olduğunuzda, bir sonraki serimiz olan "ATATÜRK'ÜN HAYATI VE KİŞİLİĞİ" (Doğumu, Okul Hayatı, Askeri Görevleri (1918'e kadar), Eserleri) ile başlayabiliriz.