ÜNİTE 3: TÜRKİYE (ANADOLU) TARİHİ (1071-1308)
Bu ünite, Anadolu'nun Türk yurdu haline gelme sürecini; Malazgirt Savaşı, I. Beylikler Dönemi, Türkiye Selçuklu Devleti'nin kuruluşu, yükselişi, yıkılışı ve II. Beylikler Dönemi'ni kapsayarak Osmanlı Devleti'nin kuruluşuna zemin hazırlayan dönemi en ince ayrıntısına kadar incelemektedir.
BÖLÜM 1: ANADOLU'NUN FETHİ VE I. BEYLİKLER DÖNEMİ
A. Anadolu'ya İlk Türk Akınları
Anadolu'ya Türk akınları Malazgirt'ten çok önce başlamıştır:
- Avrupa Hunları: 4. yüzyılda Uldız döneminde kısa süreli akınlar yapılmıştır.
- Sibirler (Sabarlar): 6. yüzyılda akınlar düzenlemişlerdir.
- Büyük Selçuklular (BSD): Sistematik akınlar bu dönemde başladı. Çağrı Bey liderliğinde 1015-1021 yılları arasında keşif (Vaspurakan Seferi) ve yıpratma amaçlı akınlar yapıldı.
Bu akınları durdurmak isteyen Bizans ile yapılan Pasinler Savaşı (1048), Selçukluların Bizans'a karşı kazandığı ilk büyük zaferdir.
B. Malazgirt Savaşı (26 Ağustos 1071) - Yurtaçan Savaşı
Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan ile Bizans İmparatoru Romen Diyojen arasında yapılmıştır.
📊 DETAYLI ANALİZ: Savaşın Gelişimi ve Sonuçları
Gelişimi: Selçuklu ordusu Turan Taktiği'ni başarıyla uyguladı. Savaş sırasında Bizans ordusunda paralı askerlik yapan Peçenek ve Uz (Oğuz) Türklerinin Selçuklu tarafına geçmesi savaşın kaderini belirledi.
Sonuçları:
- Anadolu'nun kapıları Türklere açıldı. Türkiye Tarihi başladı.
- Anadolu'da I. Türk Beylikleri kuruldu.
- Bizans'ın Avrupa'dan yardım istemesi Haçlı Seferleri'nin başlamasına neden oldu.
C. I. Anadolu Beylikleri (DSMAÇ)
Sultan Alparslan'ın, komutanlarına "Toprak fethedenin malıdır" demesiyle (Kılıç Hakkı) kurulan beyliklerdir.
🧠 ŞİFRELEME: I. Anadolu Beylikleri (DSMAÇ)
Danişmentliler → Saltuklular → Mengücekler → Artuklular → Çaka Beyliği
1. DANİŞMENTLİLER (1080-1178)
- Kurulduğu Yer: Sivas (Merkez), Tokat, Kayseri, Malatya.
- Özellikleri: I. Beyliklerin en güçlüsüdür. Haçlılarla en çok mücadele eden beyliktir. Türkiye Selçuklularını en çok uğraştıran beyliktir.
- Önemli Eser: Yağıbasan Medresesi (Tokat/Niksar) - Anadolu'daki ilk medresedir.
2. SALTUKLULAR (1072-1202)
- Kurulduğu Yer: Erzurum ve çevresi.
- Özellikleri: Anadolu'da kurulan ilk Türk beyliğidir. Gürcülerle mücadele etmişlerdir.
- Önemli Eserler: Kale Camii, Tepsi Minare, Üç Kümbetler, Mama Hatun Türbesi.
3. MENGÜCEKLER (1080-1228)
- Kurulduğu Yer: Erzincan, Kemah, Divriği.
- Özellikleri: Taş işçiliği ve mimaride çok ilerlemişlerdir.
- Önemli Eser: Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası. UNESCO Dünya Mirası Listesi'ndedir.
4. ARTUKLULAR (1102-1409)
- Kurulduğu Yer: Güneydoğu Anadolu (Harput, Diyarbakır, Mardin kolları).
- Önemli Eserler: Malabadi Köprüsü (Dünyanın en büyük taş kemerli köprüsü), Hatuniye Medresesi.
- Bilim İnsanı: El Cezeri bu dönemde yaşamıştır. Sibernetik (Robotik) biliminin kurucusu kabul edilir ("Kitab-ül Hiyel").
5. ÇAKA BEYLİĞİ (1081-1093)
- Kurulduğu Yer: İzmir ve çevresi.
- Özellikleri: İlk Türk denizci beyliğidir. Çaka Bey, ilk Türk amiralidir. Kurduğu donanmanın tarihi (1081), Türk Deniz Kuvvetlerinin kuruluş yılı kabul edilir.
BÖLÜM 2: TÜRKİYE (ANADOLU) SELÇUKLU DEVLETİ (ASD) (1077-1308) - SİYASİ TARİH
A. Kuruluş Devri (1077-1155)
1. Kutalmışoğlu Süleyman Şah (1077-1086)
- Büyük Selçuklu hanedan üyesidir. Bizans'tan İznik'i alarak devleti kurdu.
- Sınırlarını genişletti ancak Suriye Selçuklu Meliki Tutuş ile yaptığı Ayn Seylem Savaşı'nda vefat etti.
2. I. Kılıçarslan (1092-1107)
- Fetret devrini bitirdi. Çaka Beyliği'ne son verdi.
- I. Haçlı Seferi (1096): Haçlılara karşı mücadele etti ancak İznik'i kaybederek başkenti Konya'ya taşımak zorunda kaldı.
3. I. Mesut (1116-1155)
- Devleti yeniden toparladı. İlk ASD parası (bakır) basıldı.
- II. Haçlı Seferi ile mücadele etti ve Haçlıları mağlup etti.
- Önemli: Batılı kaynaklar Anadolu için ilk kez "Türkiye" adını bu dönemde kullanmaya başladı.
B. Yükselme Devri (1155-1237)
4. II. Kılıçarslan (1155-1192)
- Anadolu Türk Siyasi Birliği (ATSB): Danişmentlilere son vererek ATSB'yi büyük ölçüde sağlayan ilk sultandır.
- Miryokefalon Savaşı (1176 - Yurttutan Savaşı): Bizans İmparatoru Manuel Komnenos'u ağır bir yenilgiye uğrattı.
🔍 KAVRAM: Miryokefalon Savaşı'nın Önemi
Bu zafer ile Anadolu'nun Türk yurdu olduğu kesinleşmiştir. Bizans'ın Türkleri Anadolu'dan atma ümidi tamamen sona ermiş ve Bizans savunmaya çekilmiştir.
Karşılaştırma: Malazgirt (Yurtaçan) → Miryokefalon (Yurttutan) → Büyük Taarruz (Yurtkurtaran).
- Ekonomi: İlk altın para basıldı. İlk kervansaray (Alay Han) inşa edildi.
- Veraset Hatası: Ölmeden önce ülkeyi 11 oğlu arasında paylaştırması taht kavgalarına neden oldu.
5. I. Gıyaseddin Keyhüsrev (1192-1196 / 1205-1211)
- Taht kavgaları nedeniyle iki kez tahta çıktı.
- Ticaret Odaklı Politika: Antalya'yı fethetti. Venediklilerle ilk ticari anlaşmaları yaptı.
- Kültür: Gevher Nesibe Darüşşifası (Kayseri) onun döneminde yapıldı.
6. I. İzzeddin Keykavus (1211-1220)
- Karadeniz Ticareti: Sinop'u fethederek önemli bir liman haline getirdi ve ilk tersaneyi kurdu.
7. I. Alaaddin Keykubat (1220-1237) - ZİRVE DÖNEM
- Devletin en parlak ve en güçlü dönemidir.
- Alanya'yı (Alaiye) fethetti.
- İlk Denizaşırı Sefer: Kırım'daki Suğdak Limanı'nı aldı.
- Moğol Tehdidine Karşı Önlemler aldı (Kaleleri güçlendirdi).
- Yassıçemen Savaşı (1230): Harzemşahları mağlup etti.
⚠️ UYARI: Yassıçemen Savaşı'nın Stratejik Sonucu
Savaşın kazanılması kısa vadede olumlu görünse de, Harzemşahların yıkılmasıyla Anadolu ile Moğollar arasındaki tampon bölgenin kalkmasına neden olmuş ve Anadolu'yu Moğol istilasına açık hale getirmiştir.
C. Duraklama ve Yıkılış Devri (1237-1308)
8. II. Gıyaseddin Keyhüsrev (1237-1246)
- Yetenekli bir hükümdar değildi. Yönetimde Vezir Sadettin Köpek'in entrikaları etkili oldu.
- Baba İshak (Babailer) İsyanı (1240): Anadolu'daki ilk dini ve toplumsal nitelikli ayaklanmadır. İsyan güçlükle bastırıldı ancak devletin zayıflığını ortaya çıkardı ve Moğolları cesaretlendirdi.
- Kösedağ Savaşı (1243): Moğollara (İlhanlılar) karşı ağır bir yenilgi alındı.
📊 DETAYLI ANALİZ: Kösedağ Savaşı'nın Sonuçları
- Türkiye Selçuklu Devleti yıkılış sürecine girdi ve Moğollara (İlhanlılara) bağımlı hale geldi.
- Anadolu Türk siyasi birliği bozuldu.
- II. Anadolu Beylikleri Dönemi başladı.
- Anadolu tahrip oldu, üretim ve ticaret geriledi. Ağır vergiler nedeniyle halk fakirleşti.
- Selçuklu Sultanları Moğolların atadığı kukla yöneticiler haline geldi.
9. Son Dönemler ve Moğol Tahakkümü
- Kösedağ sonrası "Ortak Saltanat Dönemi" yaşandı. Moğol valileri devleti yönetti.
- 1308'de II. Mesut'un ölümüyle Türkiye Selçuklu Devleti resmen sona erdi.
BÖLÜM 3: II. ANADOLU BEYLİKLERİ DÖNEMİ
Kösedağ Savaşı (1243) sonrası Anadolu'da otorite boşluğundan yararlanılarak, genellikle Uç bölgelerde kurulan beyliklerdir.
💡 PÜF NOKTA: I. ve II. Beyliklerin Farkı
I. Beylikler Malazgirt Savaşı'ndan (1071) sonra kuruldu. Kurucuları BSD komutanlarıdır. Temel mücadeleleri Bizans ve Haçlılarla oldu.
II. Beylikler Kösedağ Savaşı'ndan (1243) sonra kuruldu. Temel mücadeleleri birbirleriyle ve Osmanlı Devleti ile oldu.
A. Osmanlı ile İlişkileri ve ATSB İçin Önemli Beylikler
- Karamanoğulları (Konya/Karaman): En güçlü beyliktir. Kendilerini ASD'nin varisi olarak gördüler. Osmanlı'yı en çok uğraştıran beyliktir. Karamanoğlu Mehmet Bey (1277) Türkçeyi resmi dil ilan etti.
- Karesioğulları (Balıkesir/Çanakkale): Denizci beyliktir. Osmanlı'ya katılan ilk beyliktir (1345). Donanması Osmanlı deniz gücünün çekirdeğini oluşturdu ve Rumeli'ye geçişi kolaylaştırdı.
- Germiyanoğulları (Kütahya): Çeyiz yoluyla Osmanlı'ya toprak verdiler.
- Hamitoğulları (Isparta/Antalya): Para karşılığı Osmanlı'ya toprak sattılar.
- Dulkadiroğulları (Maraş/Elbistan): Osmanlı'ya katılan son beyliktir (1515 Turnadağ Savaşı). Bu katılımla ATSB kesin olarak sağlandı.
B. Denizci Beylikler
- Aydınoğulları (Aydın/İzmir): Denizcilikte çok güçlüydüler. Gazi Umur Bey önemlidir.
- Saruhanoğulları (Manisa): Denizci beyliktir.
- Menteşeoğulları (Muğla/Milas): Rodos'a seferler düzenlemişlerdir.
- Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) (Kastamonu/Sinop): Karadeniz'de güçlü denizci beylik.
C. Diğer Beylikler ve Devletler
- Eretna Devleti (Sivas/Kayseri): İlhanlı valisi tarafından kuruldu.
- Kadı Burhaneddin Devleti (Sivas): Eretna topraklarında kuruldu.
- Ramazanoğulları (Adana): Memlüklere bağlı yaşadılar.
- Osmanoğulları (Söğüt/Domaniç): Bir uç beyliği olarak kurulup cihan imparatorluğuna dönüştü.
BÖLÜM 4: TÜRKİYE SELÇUKLULARI VE BEYLİKLER DÖNEMİ KÜLTÜR VE MEDENİYET
A. DEVLET YÖNETİMİ
Genel olarak Büyük Selçuklu devlet teşkilatı örnek alınmıştır, ancak bazı farklılıklar vardır.
1. Hükümdar ve Unvanlar
İran (Fars) kültürünün etkisiyle Keyhüsrev, Keykubat, Keykavus (Key: Sultan) gibi unvanlar kullanılmıştır.
2. Divan Teşkilatı
Divan-ı Saltanat'a ek olarak ASD'ye özgü divanlar vardır:
- Divan-ı Pervane: İkta (Dirlik) topraklarının kayıtlarını tutan ve dağıtımını yapan divandır. Başkanı Pervaneci'dir.
- Niyabet-i Saltanat: Sultan başkentte yokken ona vekalet eden divandır. Başkanı Naib'dir.
B. ORDU
BSD ordusuna benzer (Hassa, Gulam, İkta Askerleri). Farklı olarak ASD'de Donanma gücü vardır.
- Donanma Komutanına Reisü'l Bahr veya Melikü's Sevahil (Sahillerin Meliki) denir.
C. EKONOMİK VE SOSYAL HAYAT (TİCARET VE AHİLİK)
1. Ticaretin Gelişimi
ASD, Anadolu'yu uluslararası bir transit ticaret merkezi yapmayı hedeflemiştir.
- Önemli liman kentlerinin fethi (Antalya, Sinop, Alanya, Suğdak).
- Kervansaray ağının kurulması.
- Devlet Sigortacılığı: Zarara uğrayan tüccarların mallarını devletin karşılaması (Dünyada ilk).
2. Ahilik Teşkilatı
Anadolu'da Ahi Evran tarafından kurulan esnaf ve zanaatkar örgütüdür.
🔍 KAVRAM: Ahilik Teşkilatının Fonksiyonları
- Eğitim: Mesleki eğitim verir (Usta-Kalfa-Çırak ilişkisi).
- Ekonomik: Üretim kalitesini kontrol eder, fiyatları belirler (Narh kesmek).
- Sosyal: Esnaflar arası dayanışmayı sağlar.
Önemli Not: Ahiliğe gayrimüslimler üye olamazdı (Osmanlı'daki Lonca'dan farkı). Kadın kolu Bacıyan-ı Rum'dur.
D. EDEBİYAT, BİLİM VE TASAVVUF (13. Yüzyıl Anadolu)
ASD döneminde Resmi Dil Farsça, Bilim Dili Arapça idi. Ancak Moğol istilasının yarattığı ortamda Tasavvuf ve Halk Edebiyatı gelişmiştir.
Önemli Şahsiyetler:
- Mevlana Celaleddin-i Rumi: Tasavvufun en büyük isimlerindendir. Eserlerini Farsça yazmıştır. (Mesnevi, Divan-ı Kebir).
- Yunus Emre: Türkçeyi en duru haliyle kullanan büyük mutasavvıf ve halk şairidir. (Risaletü'n Nushiyye).
- Hacı Bektaş-ı Veli: Bektaşilik tarikatının kurucusu. (Makalat).
- Hoca Dehhani: Divan edebiyatının Anadolu'daki ilk temsilcisi kabul edilir.
- Sadreddin Konevi, Muhyiddin Arabi: Dönemin önemli alim ve mutasavvıflarıdır.
E. MİMARİ VE SANAT
Anadolu'da mimari zirveye ulaşmıştır. Çinicilik, taş işçiliği, ahşap işçiliği gelişmiştir.
Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Önemli Eserleri (Detaylı Liste):
| Eser Türü | Önemli Örnekler | Ait Olduğu Dönem/Yer |
|---|---|---|
| Medreseler | Yağıbasan Medresesi (İlk Medrese) | Danişmentliler (Tokat/Niksar) |
| Medreseler | Karatay Medresesi (Çini işçiliği), İnce Minareli Medrese | ASD (Konya) |
| Medreseler | Gök Medrese, Buruciye Medresesi | ASD (Sivas) |
| Medreseler (Rasathane) | Cacabey Medresesi | ASD (Kırşehir) |
| Camiler | Divriği Ulu Camii (UNESCO) | Mengücekler (Sivas/Divriği) |
| Camiler | Alaeddin Camii | ASD (Konya, Niğde) |
| Darüşşifalar | Gevher Nesibe Darüşşifası (İlk Tıp Fakültesi) | ASD (Kayseri) |
| Kervansaraylar | Alay Han (İlk Kervansaray), Sultan Han (En büyük) | ASD (Aksaray) |
| Köprüler | Malabadi Köprüsü | Artuklular (Diyarbakır) |
ÜNİTE 3: TÜRKİYE (ANADOLU) TARİHİ (1071-1308)
Bu ünite, Anadolu'nun Türk yurdu haline gelme sürecini; Malazgirt Savaşı, I. Beylikler Dönemi, Türkiye Selçuklu Devleti'nin kuruluşu, yükselişi, yıkılışı ve II. Beylikler Dönemi'ni kapsayarak Osmanlı Devleti'nin kuruluşuna zemin hazırlayan dönemi en ince ayrıntısına kadar incelemektedir.
BÖLÜM 1: ANADOLU'NUN FETHİ VE I. BEYLİKLER DÖNEMİ
A. Anadolu'ya İlk Türk Akınları
Anadolu'ya Türk akınları Malazgirt'ten çok önce başlamıştır:
- Avrupa Hunları: 4. yüzyılda Uldız döneminde kısa süreli akınlar yapılmıştır.
- Sibirler (Sabarlar): 6. yüzyılda akınlar düzenlemişlerdir.
- Büyük Selçuklular (BSD): Sistematik akınlar bu dönemde başladı. Çağrı Bey liderliğinde 1015-1021 yılları arasında keşif (Vaspurakan Seferi) ve yıpratma amaçlı akınlar yapıldı.
Bu akınları durdurmak isteyen Bizans ile yapılan Pasinler Savaşı (1048), Selçukluların Bizans'a karşı kazandığı ilk büyük zaferdir.
B. Malazgirt Savaşı (26 Ağustos 1071) - Yurtaçan Savaşı
Büyük Selçuklu Sultanı Alparslan ile Bizans İmparatoru Romen Diyojen arasında yapılmıştır.
📊 DETAYLI ANALİZ: Savaşın Gelişimi ve Sonuçları
Gelişimi: Selçuklu ordusu Turan Taktiği'ni başarıyla uyguladı. Savaş sırasında Bizans ordusunda paralı askerlik yapan Peçenek ve Uz (Oğuz) Türklerinin Selçuklu tarafına geçmesi savaşın kaderini belirledi.
Sonuçları:
- Anadolu'nun kapıları Türklere açıldı. Türkiye Tarihi başladı.
- Anadolu'da I. Türk Beylikleri kuruldu.
- Bizans'ın Avrupa'dan yardım istemesi Haçlı Seferleri'nin başlamasına neden oldu.
C. I. Anadolu Beylikleri (DSMAÇ)
Sultan Alparslan'ın, komutanlarına "Toprak fethedenin malıdır" demesiyle (Kılıç Hakkı) kurulan beyliklerdir.
🧠 ŞİFRELEME: I. Anadolu Beylikleri (DSMAÇ)
Danişmentliler → Saltuklular → Mengücekler → Artuklular → Çaka Beyliği
1. DANİŞMENTLİLER (1080-1178)
- Kurulduğu Yer: Sivas (Merkez), Tokat, Kayseri, Malatya.
- Özellikleri: I. Beyliklerin en güçlüsüdür. Haçlılarla en çok mücadele eden beyliktir. Türkiye Selçuklularını en çok uğraştıran beyliktir.
- Önemli Eser: Yağıbasan Medresesi (Tokat/Niksar) - Anadolu'daki ilk medresedir.
2. SALTUKLULAR (1072-1202)
- Kurulduğu Yer: Erzurum ve çevresi.
- Özellikleri: Anadolu'da kurulan ilk Türk beyliğidir. Gürcülerle mücadele etmişlerdir.
- Önemli Eserler: Kale Camii, Tepsi Minare, Üç Kümbetler, Mama Hatun Türbesi.
3. MENGÜCEKLER (1080-1228)
- Kurulduğu Yer: Erzincan, Kemah, Divriği.
- Özellikleri: Taş işçiliği ve mimaride çok ilerlemişlerdir.
- Önemli Eser: Divriği Ulu Camii ve Darüşşifası. UNESCO Dünya Mirası Listesi'ndedir.
4. ARTUKLULAR (1102-1409)
- Kurulduğu Yer: Güneydoğu Anadolu (Harput, Diyarbakır, Mardin kolları).
- Önemli Eserler: Malabadi Köprüsü (Dünyanın en büyük taş kemerli köprüsü), Hatuniye Medresesi.
- Bilim İnsanı: El Cezeri bu dönemde yaşamıştır. Sibernetik (Robotik) biliminin kurucusu kabul edilir ("Kitab-ül Hiyel").
5. ÇAKA BEYLİĞİ (1081-1093)
- Kurulduğu Yer: İzmir ve çevresi.
- Özellikleri: İlk Türk denizci beyliğidir. Çaka Bey, ilk Türk amiralidir. Kurduğu donanmanın tarihi (1081), Türk Deniz Kuvvetlerinin kuruluş yılı kabul edilir.
BÖLÜM 2: TÜRKİYE (ANADOLU) SELÇUKLU DEVLETİ (ASD) (1077-1308) - SİYASİ TARİH
A. Kuruluş Devri (1077-1155)
1. Kutalmışoğlu Süleyman Şah (1077-1086)
- Büyük Selçuklu hanedan üyesidir. Bizans'tan İznik'i alarak devleti kurdu.
- Sınırlarını genişletti ancak Suriye Selçuklu Meliki Tutuş ile yaptığı Ayn Seylem Savaşı'nda vefat etti.
2. I. Kılıçarslan (1092-1107)
- Fetret devrini bitirdi. Çaka Beyliği'ne son verdi.
- I. Haçlı Seferi (1096): Haçlılara karşı mücadele etti ancak İznik'i kaybederek başkenti Konya'ya taşımak zorunda kaldı.
3. I. Mesut (1116-1155)
- Devleti yeniden toparladı. İlk ASD parası (bakır) basıldı.
- II. Haçlı Seferi ile mücadele etti ve Haçlıları mağlup etti.
- Önemli: Batılı kaynaklar Anadolu için ilk kez "Türkiye" adını bu dönemde kullanmaya başladı.
B. Yükselme Devri (1155-1237)
4. II. Kılıçarslan (1155-1192)
- Anadolu Türk Siyasi Birliği (ATSB): Danişmentlilere son vererek ATSB'yi büyük ölçüde sağlayan ilk sultandır.
- Miryokefalon Savaşı (1176 - Yurttutan Savaşı): Bizans İmparatoru Manuel Komnenos'u ağır bir yenilgiye uğrattı.
🔍 KAVRAM: Miryokefalon Savaşı'nın Önemi
Bu zafer ile Anadolu'nun Türk yurdu olduğu kesinleşmiştir. Bizans'ın Türkleri Anadolu'dan atma ümidi tamamen sona ermiş ve Bizans savunmaya çekilmiştir.
Karşılaştırma: Malazgirt (Yurtaçan) → Miryokefalon (Yurttutan) → Büyük Taarruz (Yurtkurtaran).
- Ekonomi: İlk altın para basıldı. İlk kervansaray (Alay Han) inşa edildi.
- Veraset Hatası: Ölmeden önce ülkeyi 11 oğlu arasında paylaştırması taht kavgalarına neden oldu.
5. I. Gıyaseddin Keyhüsrev (1192-1196 / 1205-1211)
- Taht kavgaları nedeniyle iki kez tahta çıktı.
- Ticaret Odaklı Politika: Antalya'yı fethetti. Venediklilerle ilk ticari anlaşmaları yaptı.
- Kültür: Gevher Nesibe Darüşşifası (Kayseri) onun döneminde yapıldı.
6. I. İzzeddin Keykavus (1211-1220)
- Karadeniz Ticareti: Sinop'u fethederek önemli bir liman haline getirdi ve ilk tersaneyi kurdu.
7. I. Alaaddin Keykubat (1220-1237) - ZİRVE DÖNEM
- Devletin en parlak ve en güçlü dönemidir.
- Alanya'yı (Alaiye) fethetti.
- İlk Denizaşırı Sefer: Kırım'daki Suğdak Limanı'nı aldı.
- Moğol Tehdidine Karşı Önlemler aldı (Kaleleri güçlendirdi).
- Yassıçemen Savaşı (1230): Harzemşahları mağlup etti.
⚠️ UYARI: Yassıçemen Savaşı'nın Stratejik Sonucu
Savaşın kazanılması kısa vadede olumlu görünse de, Harzemşahların yıkılmasıyla Anadolu ile Moğollar arasındaki tampon bölgenin kalkmasına neden olmuş ve Anadolu'yu Moğol istilasına açık hale getirmiştir.
C. Duraklama ve Yıkılış Devri (1237-1308)
8. II. Gıyaseddin Keyhüsrev (1237-1246)
- Yetenekli bir hükümdar değildi. Yönetimde Vezir Sadettin Köpek'in entrikaları etkili oldu.
- Baba İshak (Babailer) İsyanı (1240): Anadolu'daki ilk dini ve toplumsal nitelikli ayaklanmadır. İsyan güçlükle bastırıldı ancak devletin zayıflığını ortaya çıkardı ve Moğolları cesaretlendirdi.
- Kösedağ Savaşı (1243): Moğollara (İlhanlılar) karşı ağır bir yenilgi alındı.
📊 DETAYLI ANALİZ: Kösedağ Savaşı'nın Sonuçları
- Türkiye Selçuklu Devleti yıkılış sürecine girdi ve Moğollara (İlhanlılara) bağımlı hale geldi.
- Anadolu Türk siyasi birliği bozuldu.
- II. Anadolu Beylikleri Dönemi başladı.
- Anadolu tahrip oldu, üretim ve ticaret geriledi. Ağır vergiler nedeniyle halk fakirleşti.
- Selçuklu Sultanları Moğolların atadığı kukla yöneticiler haline geldi.
9. Son Dönemler ve Moğol Tahakkümü
- Kösedağ sonrası "Ortak Saltanat Dönemi" yaşandı. Moğol valileri devleti yönetti.
- 1308'de II. Mesut'un ölümüyle Türkiye Selçuklu Devleti resmen sona erdi.
BÖLÜM 3: II. ANADOLU BEYLİKLERİ DÖNEMİ
Kösedağ Savaşı (1243) sonrası Anadolu'da otorite boşluğundan yararlanılarak, genellikle Uç bölgelerde kurulan beyliklerdir.
💡 PÜF NOKTA: I. ve II. Beyliklerin Farkı
I. Beylikler Malazgirt Savaşı'ndan (1071) sonra kuruldu. Kurucuları BSD komutanlarıdır. Temel mücadeleleri Bizans ve Haçlılarla oldu.
II. Beylikler Kösedağ Savaşı'ndan (1243) sonra kuruldu. Temel mücadeleleri birbirleriyle ve Osmanlı Devleti ile oldu.
A. Osmanlı ile İlişkileri ve ATSB İçin Önemli Beylikler
- Karamanoğulları (Konya/Karaman): En güçlü beyliktir. Kendilerini ASD'nin varisi olarak gördüler. Osmanlı'yı en çok uğraştıran beyliktir. Karamanoğlu Mehmet Bey (1277) Türkçeyi resmi dil ilan etti.
- Karesioğulları (Balıkesir/Çanakkale): Denizci beyliktir. Osmanlı'ya katılan ilk beyliktir (1345). Donanması Osmanlı deniz gücünün çekirdeğini oluşturdu ve Rumeli'ye geçişi kolaylaştırdı.
- Germiyanoğulları (Kütahya): Çeyiz yoluyla Osmanlı'ya toprak verdiler.
- Hamitoğulları (Isparta/Antalya): Para karşılığı Osmanlı'ya toprak sattılar.
- Dulkadiroğulları (Maraş/Elbistan): Osmanlı'ya katılan son beyliktir (1515 Turnadağ Savaşı). Bu katılımla ATSB kesin olarak sağlandı.
B. Denizci Beylikler
- Aydınoğulları (Aydın/İzmir): Denizcilikte çok güçlüydüler. Gazi Umur Bey önemlidir.
- Saruhanoğulları (Manisa): Denizci beyliktir.
- Menteşeoğulları (Muğla/Milas): Rodos'a seferler düzenlemişlerdir.
- Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) (Kastamonu/Sinop): Karadeniz'de güçlü denizci beylik.
C. Diğer Beylikler ve Devletler
- Eretna Devleti (Sivas/Kayseri): İlhanlı valisi tarafından kuruldu.
- Kadı Burhaneddin Devleti (Sivas): Eretna topraklarında kuruldu.
- Ramazanoğulları (Adana): Memlüklere bağlı yaşadılar.
- Osmanoğulları (Söğüt/Domaniç): Bir uç beyliği olarak kurulup cihan imparatorluğuna dönüştü.
BÖLÜM 4: TÜRKİYE SELÇUKLULARI VE BEYLİKLER DÖNEMİ KÜLTÜR VE MEDENİYET
A. DEVLET YÖNETİMİ
Genel olarak Büyük Selçuklu devlet teşkilatı örnek alınmıştır, ancak bazı farklılıklar vardır.
1. Hükümdar ve Unvanlar
İran (Fars) kültürünün etkisiyle Keyhüsrev, Keykubat, Keykavus (Key: Sultan) gibi unvanlar kullanılmıştır.
2. Divan Teşkilatı
Divan-ı Saltanat'a ek olarak ASD'ye özgü divanlar vardır:
- Divan-ı Pervane: İkta (Dirlik) topraklarının kayıtlarını tutan ve dağıtımını yapan divandır. Başkanı Pervaneci'dir.
- Niyabet-i Saltanat: Sultan başkentte yokken ona vekalet eden divandır. Başkanı Naib'dir.
B. ORDU
BSD ordusuna benzer (Hassa, Gulam, İkta Askerleri). Farklı olarak ASD'de Donanma gücü vardır.
- Donanma Komutanına Reisü'l Bahr veya Melikü's Sevahil (Sahillerin Meliki) denir.
C. EKONOMİK VE SOSYAL HAYAT (TİCARET VE AHİLİK)
1. Ticaretin Gelişimi
ASD, Anadolu'yu uluslararası bir transit ticaret merkezi yapmayı hedeflemiştir.
- Önemli liman kentlerinin fethi (Antalya, Sinop, Alanya, Suğdak).
- Kervansaray ağının kurulması.
- Devlet Sigortacılığı: Zarara uğrayan tüccarların mallarını devletin karşılaması (Dünyada ilk).
2. Ahilik Teşkilatı
Anadolu'da Ahi Evran tarafından kurulan esnaf ve zanaatkar örgütüdür.
🔍 KAVRAM: Ahilik Teşkilatının Fonksiyonları
- Eğitim: Mesleki eğitim verir (Usta-Kalfa-Çırak ilişkisi).
- Ekonomik: Üretim kalitesini kontrol eder, fiyatları belirler (Narh kesmek).
- Sosyal: Esnaflar arası dayanışmayı sağlar.
Önemli Not: Ahiliğe gayrimüslimler üye olamazdı (Osmanlı'daki Lonca'dan farkı). Kadın kolu Bacıyan-ı Rum'dur.
D. EDEBİYAT, BİLİM VE TASAVVUF (13. Yüzyıl Anadolu)
ASD döneminde Resmi Dil Farsça, Bilim Dili Arapça idi. Ancak Moğol istilasının yarattığı ortamda Tasavvuf ve Halk Edebiyatı gelişmiştir.
Önemli Şahsiyetler:
- Mevlana Celaleddin-i Rumi: Tasavvufun en büyük isimlerindendir. Eserlerini Farsça yazmıştır. (Mesnevi, Divan-ı Kebir).
- Yunus Emre: Türkçeyi en duru haliyle kullanan büyük mutasavvıf ve halk şairidir. (Risaletü'n Nushiyye).
- Hacı Bektaş-ı Veli: Bektaşilik tarikatının kurucusu. (Makalat).
- Hoca Dehhani: Divan edebiyatının Anadolu'daki ilk temsilcisi kabul edilir.
- Sadreddin Konevi, Muhyiddin Arabi: Dönemin önemli alim ve mutasavvıflarıdır.
E. MİMARİ VE SANAT
Anadolu'da mimari zirveye ulaşmıştır. Çinicilik, taş işçiliği, ahşap işçiliği gelişmiştir.
Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Önemli Eserleri (Detaylı Liste):
| Eser Türü | Önemli Örnekler | Ait Olduğu Dönem/Yer |
|---|---|---|
| Medreseler | Yağıbasan Medresesi (İlk Medrese) | Danişmentliler (Tokat/Niksar) |
| Medreseler | Karatay Medresesi (Çini işçiliği), İnce Minareli Medrese | ASD (Konya) |
| Medreseler | Gök Medrese, Buruciye Medresesi | ASD (Sivas) |
| Medreseler (Rasathane) | Cacabey Medresesi | ASD (Kırşehir) |
| Camiler | Divriği Ulu Camii (UNESCO) | Mengücekler (Sivas/Divriği) |
| Camiler | Alaeddin Camii | ASD (Konya, Niğde) |
| Darüşşifalar | Gevher Nesibe Darüşşifası (İlk Tıp Fakültesi) | ASD (Kayseri) |
| Kervansaraylar | Alay Han (İlk Kervansaray), Sultan Han (En büyük) | ASD (Aksaray) |
| Köprüler | Malabadi Köprüsü | Artuklular (Diyarbakır) |