ÜNİTE 5: OSMANLI DEVLETİ KÜLTÜR VE UYGARLIĞI
Bu ünite, Osmanlı Devleti'nin (1302-1922) idari, askeri, hukuki, sosyal, ekonomik, eğitim ve sanatsal yapısını en ince ayrıntısına kadar incelemektedir.
BÖLÜM 1: DEVLET YÖNETİMİ (MERKEZ TEŞKİLATI)
A. HÜKÜMDAR (PADİŞAH)
1. Hakimiyet Anlayışı ve Veraset Sistemi
Osmanlı Devleti, mutlak monarşi ile yönetilmiştir. Hakimiyet anlayışı, eski Türk gelenekleri (Kut) ve İslami unsurların (Halifelik) birleşimidir.
Veraset Sistemindeki Değişimler:
- Osman ve Orhan Bey Dönemi: "Ülke hanedanın ortak malıdır" (Geleneksel Türk anlayışı).
- I. Murad Dönemi: "Ülke padişah ve oğullarınındır" (Merkeziyetçiliği güçlendirmek için ilk değişiklik).
- Fatih Sultan Mehmed (Kanunname-i Ali Osman): "Ülke padişahındır". Kardeş katli yasallaştı (Nizam-ı Alem için).
- I. Ahmet Dönemi: Ekber ve Erşed Sistemi (Hanedanın en büyük ve en olgun üyesinin başa geçmesi). Kafes Usulü getirildi.
2. Hükümdar Unvanları ve Sembolleri
- Unvanlar: Bey, Gazi, Han, Hakan, Sultan (İlk kullanan Orhan Bey), Padişah, Hüdavendigar, Halife (İlk kullanan I. Selim).
- Semboller: Hutbe okutmak, Para bastırmak, Tuğra, Otağ, Taht, Kılıç Alayı (Cülus Töreni), Cülus Bahşişi.
3. Padişahın Yetkileri ve Belgeler
🔍 KAVRAM: Padişahın Yetkileri ve İlgili Belgeler
Yasama (Kanun Koyma):
- Ferman: Padişahın yazılı emri.
- Kanunname: Padişahın çıkardığı kanunlar bütünü.
- Adaletname: Yöneticilerin halka adil davranmasını emreden belge.
Yürütme (Uygulama):
- Berat: Atama veya görevlendirme belgesi.
Yargı:
- Müsadere: Devlet adamlarının mallarına el koyma yetkisi. (Özel mülkiyet güvencesini zayıflatır).
- Kulluk Hakkı: Devşirmeler üzerinde (ölüm dahil) her türlü tasarruf hakkı.
B. SARAY TEŞKİLATI (Topkapı Sarayı)
Topkapı Sarayı, devletin yönetim merkezi ve padişahın ikametgahıdır. Üç ana bölümden oluşur.
1. BİRUN (Dış Saray)
Sarayın dış bölümüdür. Devlet işlerinin yürütüldüğü kısımdır. Divan toplantıları burada (Kubbealtı) yapılır.
- Görevliler: Yeniçeriler, Altı Bölük Halkı (Süvariler), Müteferrikalar, Çavuşlar, Emir-i Ahur (At sorumlusu).
2. ENDERUN (İç Saray)
Sarayın iç bölümüdür. Padişahın özel hizmetlerinin görüldüğü ve Devşirme kökenli devlet adamlarının yetiştirildiği okuldur (Enderun Mektebi).
- Görevliler: Hasodabaşı, Silahtar Ağa, Çuhadar Ağa, Rikabdar.
3. HAREM
Padişah ve ailesinin özel yaşamını geçirdiği bölümdür. Aynı zamanda cariyelerin eğitildiği bir okul niteliğindedir.
C. DİVAN-I HÜMAYUN (Bakanlar Kurulu)
Devlet işlerinin görüşüldüğü en üst karar ve yürütme organıdır. Orhan Bey döneminde kurulmuştur.
- Fatih dönemine kadar Padişah başkanlık ederken, Fatih'ten itibaren Sadrazam başkanlık etmeye başlamıştır. (Bu durum Divan'ı bir danışma organı haline getirmiştir).
- Divanda alınan kararlara Hüküm, bu kararların kaydedildiği defterlere Mühimme Defterleri denir.
Divan-ı Hümayun Üyeleri ve Yönetici Sınıflar
Osmanlı'da yönetici sınıf (Askeri sınıf) üç ana kola ayrılır: Seyfiye, İlmiye, Kalemiye.
📊 DETAYLI ANALİZ: Yönetici Sınıflar (Seyfiye, İlmiye, Kalemiye)
1. Seyfiye (Kılıç Ehli - Askeri ve İdari Bürokrasi):
- Görevleri: Yönetim ve Askerlik.
- Temsilcileri: Sadrazam, Vezirler, Kaptan-ı Derya, Yeniçeri Ağası, Beylerbeyi, Sancakbeyi.
2. İlmiye (Din, Eğitim ve Hukuk Ehli):
- Görevleri: Eğitim (Tedris), Adalet (Kaza), Din İşleri (İfta).
- Temsilcileri: Şeyhülislam, Kazasker, Kadı, Müderris (Öğretmen), İmam.
3. Kalemiye (Sivil Bürokrasi):
- Görevleri: Bürokrasi, Maliye, Yazışma, Diplomasi.
- Temsilcileri: Defterdar, Nişancı, Reisü'l Küttap, Katipler.
| Üye Adı | Sınıfı | Görevi ve Detayları |
|---|---|---|
| Sadrazam (Vezir-i Azam) | Seyfiye | Padişahın mutlak vekilidir. Padişahın mührünü taşır. Padişah sefere çıkmadığında Serdar-ı Ekrem unvanıyla orduyu komuta eder. |
| Vezirler (Kubbealtı) | Seyfiye | Sadrazamın yardımcılarıdır. Devlet işlerinde görüş bildirirler. |
| Kazasker (Kadıasker) | İlmiye | Adalet ve Eğitim Bakanı. Kadıların ve Müderrislerin atamasını yapar. Divandaki büyük davalara bakar. (Anadolu ve Rumeli olmak üzere iki tanedir). |
| Defterdar | Kalemiye | Maliye Bakanı. Devletin gelir ve giderlerini hesaplar, bütçeyi hazırlar. (Anadolu ve Rumeli olmak üzere iki tanedir). |
| Nişancı | Kalemiye | Padişahın fermanlarına Tuğra çeker. Fethedilen toprakların kaydını tutar (Tahrir Defterleri). Örfi Hukuk uzmanıdır. |
| Reisü'l Küttap | Kalemiye | Başlangıçta Nişancıya bağlıydı. 17. yüzyıldan itibaren Dışişleri Bakanı olarak önem kazandı. |
| Kaptan-ı Derya | Seyfiye | Donanma Komutanıdır. 16. yüzyılda (Kanuni dönemi) Divan üyesi olmuştur. |
| Şeyhülislam (Müftü) | İlmiye | Divan kararlarının dine uygun olup olmadığına dair Fetva (İfta) verir. Divanın daimi üyesi değildir, gerektiğinde katılır. |
BÖLÜM 2: TAŞRA VE EYALET YÖNETİMİ
A. Taşra Yönetim Birimleri
| Birim (Büyükten Küçüğe) | Yönetici | Adalet İşleri | Güvenlik İşleri |
|---|---|---|---|
| Eyalet | Beylerbeyi | Kadı | Subaşı |
| Sancak | Sancakbeyi | Kadı | Subaşı |
| Kaza | Kadı | Kadı | Subaşı |
| Köy | Köy Kethüdası | Kadı Naibi | Yiğitbaşı |
B. Eyalet Çeşitleri
Osmanlı Devleti, farklı bölgelerde farklı yönetim modelleri uygulamıştır.
1. Salyanesiz (Yıllıksız) Eyaletler
- Merkeze yakın eyaletlerdir (Anadolu, Rumeli, Budin, Karaman).
- Tımar Sistemi uygulanır. Gelirler dirliklere (Has, Zeamet, Tımar) ayrılır. Devlet buradan vergi toplamaz, asker beslenir.
2. Salyaneli (Yıllıklı) Eyaletler
- Merkeze uzak eyaletlerdir (Mısır, Bağdat, Tunus, Cezayir, Yemen).
- Tımar Sistemi uygulanmaz. İltizam Sistemi uygulanır.
🔍 KAVRAM: İltizam Sistemi ve Mültezim
İltizam: Devletin vergi toplama hakkını açık artırma yoluyla belirli bir süreliğine peşin olarak satmasıdır.
Mültezim: İltizamı alan (vergi toplama işini üstlenen) kişidir.
Amaç, devletin nakit para ihtiyacını hızlıca karşılamaktır.
3. İmtiyazlı (Ayrıcalıklı) Eyaletler
- İç işlerinde serbest, dış işlerinde Osmanlı'ya bağlıdırlar.
- Örnekler: Hicaz (Kutsal bölge olduğu için asker ve vergi alınmaz), Kırım (Asker gönderir, vergi vermez), Eflak, Boğdan, Erdel (Vergi verirler).
BÖLÜM 3: ORDU TEŞKİLATI
A. KARA KUVVETLERİ
1. KAPIKULU ASKERLERİ (Merkez Ordusu)
Doğrudan Padişaha bağlı, sürekli ve maaşlı askerlerdir. Kaynağı Devşirme Sistemi'dir. 3 ayda bir Ulufe maaşı ve taht değişikliğinde Cülus Bahşişi alırlar.
a. Kapıkulu Piyadeleri (Yaya)
- Acemi Ocağı: Devşirmelerin ilk eğitildiği yerdir.
- Yeniçeri Ocağı: Ordunun vurucu gücüdür. Padişahı korurlar.
- Cebeci Ocağı: Silahların yapım ve bakımından sorumludur.
- Topçu Ocağı: Top dökmek ve kullanmaktan sorumludur.
- Lağımcılar ve Humbaracılar: Teknik sınıflardır (Tünel kazma, bomba yapma).
b. Kapıkulu Süvarileri (Atlı - Altı Bölük Halkı)
- Sipahiler ve Silahtarlar: Padişahın çadırını korurlar.
- Sağ ve Sol Ulufeciler: Saltanat sancağını korurlar.
- Sağ ve Sol Garipler: Hazineyi ve ağırlıkları korurlar.
2. EYALET ASKERLERİ (Taşra Ordusu)
Ordunun en kalabalık kısmıdır. Tamamı Türklerden oluşur. Maaş almazlar.
- Tımarlı Sipahiler: İkta (Dirlik) sahiplerinin beslediği atlı askerlerdir (Cebelü). Savaş zamanı orduya katılır, barış zamanı bulundukları bölgenin güvenliğini sağlarlar.
- Akıncılar: Sınır boylarında bulunurlar, keşif yaparlar.
- Azaplar: Bekar Türk erkeklerinden oluşan öncü birliklerdir.
- Yörükler, Deliler, Sakalar.
B. DENİZ KUVVETLERİ (Donanma)
- İlk donanma Karesioğulları Beyliği'nin alınmasıyla oluşturuldu.
- Donanma Komutanına Kaptan-ı Derya, askerlerine Levent denir.
BÖLÜM 4: TOPRAK YÖNETİMİ
Osmanlı toprakları genel olarak Miri (Devlete ait) ve Mülk (Şahıslara ait) olarak ikiye ayrılır.
A. MÜLK ARAZİ
- Öşri Topraklar: Müslümanlara ait topraklar.
- Haraci Topraklar: Gayrimüslimlere ait topraklar.
B. MİRİ ARAZİ
Mülkiyeti devlete aittir. Alınıp satılamaz, miras bırakılamaz.
1. Dirlik (Tımar) Arazi
Geliri hizmet karşılığı devlet görevlilerine ve askerlere verilen topraklardır.
📊 DETAYLI ANALİZ: Dirliklerin Gelirlerine Göre Bölümleri
- Has: Geliri 100.000 akçeden fazla olanlar. Padişah ve üst düzey yöneticilere verilir.
- Zeamet: Geliri 20.000-100.000 akçe arası olanlar. Orta düzey yöneticilere verilir.
- Tımar: Geliri 3.000-20.000 akçe arası olanlar. Askerlere ve küçük memurlara verilir.
Dirlik sahipleri, gelirlerinin bir kısmıyla Cebelü (atlı asker) beslemek zorundaydı.
2. Diğer Miri Arazi Türleri
- Mukataa: Geliri doğrudan devlet hazinesine aktarılan topraklardır. (İltizam sistemi uygulanır).
- Paşmaklık: Geliri Padişahın eşlerine ve kızlarına ayrılan topraklardır.
- Ocaklık: Geliri kale muhafızlarına ve tersane giderlerine ayrılan topraklardır.
- Yurtluk: Geliri sınır boylarındaki askerlere (Akıncılar) ayrılan topraklardır.
- Vakıf Arazi: Geliri hayır kurumlarının (Cami, medrese, hastane vb.) masrafları için ayrılan topraklardır.
BÖLÜM 5: EKONOMİ VE MALİYE
A. Osmanlı Ekonomik Anlayışı (Temel İlkeler)
- İaşecilik (Provizyonizm): Piyasada yeterli miktarda ve kalitede mal bulundurma ilkesidir.
- Fiskalizm: Devlet hazinesinin gelirlerini en üst düzeye çıkarma ilkesidir.
- Gelenekçilik: Mevcut sosyal ve ekonomik dengeleri koruma anlayışıdır.
B. Ticaret ve Teşkilatlar
- Lonca Teşkilatı: Ahiliğin devamıdır. Esnaf örgütlenmesidir. Fiyat belirler (Narh Sistemi), kalite kontrolü yapar, mesleki eğitim verir. (Gedik: İş yeri açma ruhsatı).
- Menzil Teşkilatı: Ticaret yolları üzerinde taşımacılığı hızlandıran konaklama merkezleri.
- Mekkari Taifesi: Taşımacılık işini meslek edinen grup.
C. VERGİLER
1. Şer'i Vergiler (Dini)
- Öşür (Aşar): Müslüman çiftçiden alınan ürün vergisidir (1/10).
- Haraç: Gayrimüslim çiftçiden alınan ürün vergisidir.
- Cizye: Gayrimüslim erkeklerden askerlik yapmamaları karşılığında alınan güvenlik/baş vergisidir.
2. Örfi Vergiler (Geleneksel/Devletin Koyduğu)
- Çiftbozan: Toprağını mazeretsiz olarak 3 yıl üst üste ekmeyenlerden alınan ceza vergisidir.
- İspenç: Gayrimüslimlerden alınan toprak/arazi vergisidir.
- Bac: Pazar yerlerinden alınan vergidir (İlk alınan vergi).
- Avarız: Olağanüstü durumlarda (savaş, deprem) alınan vergidir.
- Ağnam: Küçükbaş hayvanlardan alınan vergidir.
BÖLÜM 6: TOPLUMSAL YAPI (MİLLET SİSTEMİ)
Osmanlı toplumu temel olarak Yönetenler (Askeri) ve Yönetilenler (Reaya) olarak ikiye ayrılır.
A. MİLLET SİSTEMİ
Osmanlı Devleti'nde toplumun din ve mezhep esasına göre örgütlenmesidir. Irk esasına dayanmaz.
- Müslümanlar (Hakim Millet) ve Gayrimüslimler (Zımmi) olarak ayrılır. Her cemaat kendi içinde özerktir.
B. Dikey ve Yatay Hareketlilik
- Dikey Hareketlilik: Sınıflar arası geçiştir. Eğitim yoluyla (Medrese veya Enderun) Reaya sınıfından Yönetici sınıfa geçmek mümkündü.
- Yatay Hareketlilik: Coğrafi olarak yer değiştirmektir (Göç).
BÖLÜM 7: EĞİTİM VE BİLİM
A. Eğitim Kurumları
1. Örgün Eğitim
- Sıbyan Mektebi: Temel dini bilgilerin verildiği mahalle mektepleridir.
- Medreseler: Orta ve yükseköğretim kurumlarıdır. Dini bilimlerin yanında pozitif bilimler de okutulurdu. İlk medrese İznik'te açıldı. En önemlileri Sahn-ı Seman (Fatih dönemi) ve Süleymaniye (Kanuni dönemi).
2. Saray Eğitimi
- Enderun Mektebi: Devşirme kökenli öğrencilerin devlet adamı olmak üzere yetiştirildiği saray okuludur.
- Harem: Saray kadınlarının eğitildiği yerdir.
- Şehzadegan Mektebi: Şehzadelerin ilk eğitimini aldığı yerdir.
B. Önemli Osmanlı Bilim İnsanları
- Ali Kuşçu: Fatih döneminde İstanbul'a geldi. Ünlü matematik ve astronomi bilgini.
- Sabuncuoğlu Şerafeddin: Fatih dönemi ünlü tıp bilgini. (Mücerrebname).
- Piri Reis: Ünlü denizci ve kartograf. (Kitab-ı Bahriye).
- Katip Çelebi: 17. yüzyıl bilgini. Coğrafya ve bibliyografya alanında önemlidir. (Cihannüma, Keşfü'z Zünun).
- Evliya Çelebi: Ünlü seyyah. (Seyahatname).
- Hezarfen Ahmet Çelebi: Kanat takarak uçma denemesi yapan bilim insanı.
BÖLÜM 8: SANAT VE MİMARİ
A. Güzel Sanatlar
Resim ve heykel sanatı gelişmemiş, bunun yerine süsleme sanatları ön plana çıkmıştır.
- Hat Sanatı: Güzel yazı yazma sanatı (Hattat). Amasyalı Şeyh Hamdullah en ünlü hattatlardandır.
- Minyatür: Perspektifsiz resim sanatı (Nakkaş/Musavvir). Matrakçı Nasuh, Levni önemli minyatür sanatçılarıdır.
- Tezhip: Kitapları altın tozu ve boyalarla süsleme sanatı (Müzehhip).
- Çinicilik: İznik ve Kütahya önemli merkezlerdir.
B. Mimari
Osmanlı mimarisi üç döneme ayrılır:
1. Erken Dönem (Kuruluş Dönemi)
Selçuklu mimarisinin etkisi görülür.
- Örnekler: Hacı Özbek Camii (İznik-İlk Osmanlı Camii), Bursa Ulu Camii.
2. Klasik Dönem (Yükselme Dönemi)
Osmanlı mimarisinin zirvesidir. Mimar Sinan bu döneme damgasını vurmuştur.
- Örnekler: Şehzade Camii (Çıraklık), Süleymaniye Camii (Kalfalık), Selimiye Camii (Ustalık), Sultan Ahmet Camii (Sedefkar Mehmet Ağa).
3. Geç Dönem (18. Yüzyıl Sonrası)
Avrupa mimari tarzlarının (Barok, Rokoko, Ampir) etkisi görülür.
- Örnekler: Nuruosmaniye Camii (İlk Barok etkili cami), İshak Paşa Sarayı, Dolmabahçe Sarayı.
ÜNİTE 5: OSMANLI DEVLETİ KÜLTÜR VE UYGARLIĞI
Bu ünite, Osmanlı Devleti'nin (1302-1922) idari, askeri, hukuki, sosyal, ekonomik, eğitim ve sanatsal yapısını en ince ayrıntısına kadar incelemektedir.
BÖLÜM 1: DEVLET YÖNETİMİ (MERKEZ TEŞKİLATI)
A. HÜKÜMDAR (PADİŞAH)
1. Hakimiyet Anlayışı ve Veraset Sistemi
Osmanlı Devleti, mutlak monarşi ile yönetilmiştir. Hakimiyet anlayışı, eski Türk gelenekleri (Kut) ve İslami unsurların (Halifelik) birleşimidir.
Veraset Sistemindeki Değişimler:
- Osman ve Orhan Bey Dönemi: "Ülke hanedanın ortak malıdır" (Geleneksel Türk anlayışı).
- I. Murad Dönemi: "Ülke padişah ve oğullarınındır" (Merkeziyetçiliği güçlendirmek için ilk değişiklik).
- Fatih Sultan Mehmed (Kanunname-i Ali Osman): "Ülke padişahındır". Kardeş katli yasallaştı (Nizam-ı Alem için).
- I. Ahmet Dönemi: Ekber ve Erşed Sistemi (Hanedanın en büyük ve en olgun üyesinin başa geçmesi). Kafes Usulü getirildi.
2. Hükümdar Unvanları ve Sembolleri
- Unvanlar: Bey, Gazi, Han, Hakan, Sultan (İlk kullanan Orhan Bey), Padişah, Hüdavendigar, Halife (İlk kullanan I. Selim).
- Semboller: Hutbe okutmak, Para bastırmak, Tuğra, Otağ, Taht, Kılıç Alayı (Cülus Töreni), Cülus Bahşişi.
3. Padişahın Yetkileri ve Belgeler
🔍 KAVRAM: Padişahın Yetkileri ve İlgili Belgeler
Yasama (Kanun Koyma):
- Ferman: Padişahın yazılı emri.
- Kanunname: Padişahın çıkardığı kanunlar bütünü.
- Adaletname: Yöneticilerin halka adil davranmasını emreden belge.
Yürütme (Uygulama):
- Berat: Atama veya görevlendirme belgesi.
Yargı:
- Müsadere: Devlet adamlarının mallarına el koyma yetkisi. (Özel mülkiyet güvencesini zayıflatır).
- Kulluk Hakkı: Devşirmeler üzerinde (ölüm dahil) her türlü tasarruf hakkı.
B. SARAY TEŞKİLATI (Topkapı Sarayı)
Topkapı Sarayı, devletin yönetim merkezi ve padişahın ikametgahıdır. Üç ana bölümden oluşur.
1. BİRUN (Dış Saray)
Sarayın dış bölümüdür. Devlet işlerinin yürütüldüğü kısımdır. Divan toplantıları burada (Kubbealtı) yapılır.
- Görevliler: Yeniçeriler, Altı Bölük Halkı (Süvariler), Müteferrikalar, Çavuşlar, Emir-i Ahur (At sorumlusu).
2. ENDERUN (İç Saray)
Sarayın iç bölümüdür. Padişahın özel hizmetlerinin görüldüğü ve Devşirme kökenli devlet adamlarının yetiştirildiği okuldur (Enderun Mektebi).
- Görevliler: Hasodabaşı, Silahtar Ağa, Çuhadar Ağa, Rikabdar.
3. HAREM
Padişah ve ailesinin özel yaşamını geçirdiği bölümdür. Aynı zamanda cariyelerin eğitildiği bir okul niteliğindedir.
C. DİVAN-I HÜMAYUN (Bakanlar Kurulu)
Devlet işlerinin görüşüldüğü en üst karar ve yürütme organıdır. Orhan Bey döneminde kurulmuştur.
- Fatih dönemine kadar Padişah başkanlık ederken, Fatih'ten itibaren Sadrazam başkanlık etmeye başlamıştır. (Bu durum Divan'ı bir danışma organı haline getirmiştir).
- Divanda alınan kararlara Hüküm, bu kararların kaydedildiği defterlere Mühimme Defterleri denir.
Divan-ı Hümayun Üyeleri ve Yönetici Sınıflar
Osmanlı'da yönetici sınıf (Askeri sınıf) üç ana kola ayrılır: Seyfiye, İlmiye, Kalemiye.
📊 DETAYLI ANALİZ: Yönetici Sınıflar (Seyfiye, İlmiye, Kalemiye)
1. Seyfiye (Kılıç Ehli - Askeri ve İdari Bürokrasi):
- Görevleri: Yönetim ve Askerlik.
- Temsilcileri: Sadrazam, Vezirler, Kaptan-ı Derya, Yeniçeri Ağası, Beylerbeyi, Sancakbeyi.
2. İlmiye (Din, Eğitim ve Hukuk Ehli):
- Görevleri: Eğitim (Tedris), Adalet (Kaza), Din İşleri (İfta).
- Temsilcileri: Şeyhülislam, Kazasker, Kadı, Müderris (Öğretmen), İmam.
3. Kalemiye (Sivil Bürokrasi):
- Görevleri: Bürokrasi, Maliye, Yazışma, Diplomasi.
- Temsilcileri: Defterdar, Nişancı, Reisü'l Küttap, Katipler.
| Üye Adı | Sınıfı | Görevi ve Detayları |
|---|---|---|
| Sadrazam (Vezir-i Azam) | Seyfiye | Padişahın mutlak vekilidir. Padişahın mührünü taşır. Padişah sefere çıkmadığında Serdar-ı Ekrem unvanıyla orduyu komuta eder. |
| Vezirler (Kubbealtı) | Seyfiye | Sadrazamın yardımcılarıdır. Devlet işlerinde görüş bildirirler. |
| Kazasker (Kadıasker) | İlmiye | Adalet ve Eğitim Bakanı. Kadıların ve Müderrislerin atamasını yapar. Divandaki büyük davalara bakar. (Anadolu ve Rumeli olmak üzere iki tanedir). |
| Defterdar | Kalemiye | Maliye Bakanı. Devletin gelir ve giderlerini hesaplar, bütçeyi hazırlar. (Anadolu ve Rumeli olmak üzere iki tanedir). |
| Nişancı | Kalemiye | Padişahın fermanlarına Tuğra çeker. Fethedilen toprakların kaydını tutar (Tahrir Defterleri). Örfi Hukuk uzmanıdır. |
| Reisü'l Küttap | Kalemiye | Başlangıçta Nişancıya bağlıydı. 17. yüzyıldan itibaren Dışişleri Bakanı olarak önem kazandı. |
| Kaptan-ı Derya | Seyfiye | Donanma Komutanıdır. 16. yüzyılda (Kanuni dönemi) Divan üyesi olmuştur. |
| Şeyhülislam (Müftü) | İlmiye | Divan kararlarının dine uygun olup olmadığına dair Fetva (İfta) verir. Divanın daimi üyesi değildir, gerektiğinde katılır. |
BÖLÜM 2: TAŞRA VE EYALET YÖNETİMİ
A. Taşra Yönetim Birimleri
| Birim (Büyükten Küçüğe) | Yönetici | Adalet İşleri | Güvenlik İşleri |
|---|---|---|---|
| Eyalet | Beylerbeyi | Kadı | Subaşı |
| Sancak | Sancakbeyi | Kadı | Subaşı |
| Kaza | Kadı | Kadı | Subaşı |
| Köy | Köy Kethüdası | Kadı Naibi | Yiğitbaşı |
B. Eyalet Çeşitleri
Osmanlı Devleti, farklı bölgelerde farklı yönetim modelleri uygulamıştır.
1. Salyanesiz (Yıllıksız) Eyaletler
- Merkeze yakın eyaletlerdir (Anadolu, Rumeli, Budin, Karaman).
- Tımar Sistemi uygulanır. Gelirler dirliklere (Has, Zeamet, Tımar) ayrılır. Devlet buradan vergi toplamaz, asker beslenir.
2. Salyaneli (Yıllıklı) Eyaletler
- Merkeze uzak eyaletlerdir (Mısır, Bağdat, Tunus, Cezayir, Yemen).
- Tımar Sistemi uygulanmaz. İltizam Sistemi uygulanır.
🔍 KAVRAM: İltizam Sistemi ve Mültezim
İltizam: Devletin vergi toplama hakkını açık artırma yoluyla belirli bir süreliğine peşin olarak satmasıdır.
Mültezim: İltizamı alan (vergi toplama işini üstlenen) kişidir.
Amaç, devletin nakit para ihtiyacını hızlıca karşılamaktır.
3. İmtiyazlı (Ayrıcalıklı) Eyaletler
- İç işlerinde serbest, dış işlerinde Osmanlı'ya bağlıdırlar.
- Örnekler: Hicaz (Kutsal bölge olduğu için asker ve vergi alınmaz), Kırım (Asker gönderir, vergi vermez), Eflak, Boğdan, Erdel (Vergi verirler).
BÖLÜM 3: ORDU TEŞKİLATI
A. KARA KUVVETLERİ
1. KAPIKULU ASKERLERİ (Merkez Ordusu)
Doğrudan Padişaha bağlı, sürekli ve maaşlı askerlerdir. Kaynağı Devşirme Sistemi'dir. 3 ayda bir Ulufe maaşı ve taht değişikliğinde Cülus Bahşişi alırlar.
a. Kapıkulu Piyadeleri (Yaya)
- Acemi Ocağı: Devşirmelerin ilk eğitildiği yerdir.
- Yeniçeri Ocağı: Ordunun vurucu gücüdür. Padişahı korurlar.
- Cebeci Ocağı: Silahların yapım ve bakımından sorumludur.
- Topçu Ocağı: Top dökmek ve kullanmaktan sorumludur.
- Lağımcılar ve Humbaracılar: Teknik sınıflardır (Tünel kazma, bomba yapma).
b. Kapıkulu Süvarileri (Atlı - Altı Bölük Halkı)
- Sipahiler ve Silahtarlar: Padişahın çadırını korurlar.
- Sağ ve Sol Ulufeciler: Saltanat sancağını korurlar.
- Sağ ve Sol Garipler: Hazineyi ve ağırlıkları korurlar.
2. EYALET ASKERLERİ (Taşra Ordusu)
Ordunun en kalabalık kısmıdır. Tamamı Türklerden oluşur. Maaş almazlar.
- Tımarlı Sipahiler: İkta (Dirlik) sahiplerinin beslediği atlı askerlerdir (Cebelü). Savaş zamanı orduya katılır, barış zamanı bulundukları bölgenin güvenliğini sağlarlar.
- Akıncılar: Sınır boylarında bulunurlar, keşif yaparlar.
- Azaplar: Bekar Türk erkeklerinden oluşan öncü birliklerdir.
- Yörükler, Deliler, Sakalar.
B. DENİZ KUVVETLERİ (Donanma)
- İlk donanma Karesioğulları Beyliği'nin alınmasıyla oluşturuldu.
- Donanma Komutanına Kaptan-ı Derya, askerlerine Levent denir.
BÖLÜM 4: TOPRAK YÖNETİMİ
Osmanlı toprakları genel olarak Miri (Devlete ait) ve Mülk (Şahıslara ait) olarak ikiye ayrılır.
A. MÜLK ARAZİ
- Öşri Topraklar: Müslümanlara ait topraklar.
- Haraci Topraklar: Gayrimüslimlere ait topraklar.
B. MİRİ ARAZİ
Mülkiyeti devlete aittir. Alınıp satılamaz, miras bırakılamaz.
1. Dirlik (Tımar) Arazi
Geliri hizmet karşılığı devlet görevlilerine ve askerlere verilen topraklardır.
📊 DETAYLI ANALİZ: Dirliklerin Gelirlerine Göre Bölümleri
- Has: Geliri 100.000 akçeden fazla olanlar. Padişah ve üst düzey yöneticilere verilir.
- Zeamet: Geliri 20.000-100.000 akçe arası olanlar. Orta düzey yöneticilere verilir.
- Tımar: Geliri 3.000-20.000 akçe arası olanlar. Askerlere ve küçük memurlara verilir.
Dirlik sahipleri, gelirlerinin bir kısmıyla Cebelü (atlı asker) beslemek zorundaydı.
2. Diğer Miri Arazi Türleri
- Mukataa: Geliri doğrudan devlet hazinesine aktarılan topraklardır. (İltizam sistemi uygulanır).
- Paşmaklık: Geliri Padişahın eşlerine ve kızlarına ayrılan topraklardır.
- Ocaklık: Geliri kale muhafızlarına ve tersane giderlerine ayrılan topraklardır.
- Yurtluk: Geliri sınır boylarındaki askerlere (Akıncılar) ayrılan topraklardır.
- Vakıf Arazi: Geliri hayır kurumlarının (Cami, medrese, hastane vb.) masrafları için ayrılan topraklardır.
BÖLÜM 5: EKONOMİ VE MALİYE
A. Osmanlı Ekonomik Anlayışı (Temel İlkeler)
- İaşecilik (Provizyonizm): Piyasada yeterli miktarda ve kalitede mal bulundurma ilkesidir.
- Fiskalizm: Devlet hazinesinin gelirlerini en üst düzeye çıkarma ilkesidir.
- Gelenekçilik: Mevcut sosyal ve ekonomik dengeleri koruma anlayışıdır.
B. Ticaret ve Teşkilatlar
- Lonca Teşkilatı: Ahiliğin devamıdır. Esnaf örgütlenmesidir. Fiyat belirler (Narh Sistemi), kalite kontrolü yapar, mesleki eğitim verir. (Gedik: İş yeri açma ruhsatı).
- Menzil Teşkilatı: Ticaret yolları üzerinde taşımacılığı hızlandıran konaklama merkezleri.
- Mekkari Taifesi: Taşımacılık işini meslek edinen grup.
C. VERGİLER
1. Şer'i Vergiler (Dini)
- Öşür (Aşar): Müslüman çiftçiden alınan ürün vergisidir (1/10).
- Haraç: Gayrimüslim çiftçiden alınan ürün vergisidir.
- Cizye: Gayrimüslim erkeklerden askerlik yapmamaları karşılığında alınan güvenlik/baş vergisidir.
2. Örfi Vergiler (Geleneksel/Devletin Koyduğu)
- Çiftbozan: Toprağını mazeretsiz olarak 3 yıl üst üste ekmeyenlerden alınan ceza vergisidir.
- İspenç: Gayrimüslimlerden alınan toprak/arazi vergisidir.
- Bac: Pazar yerlerinden alınan vergidir (İlk alınan vergi).
- Avarız: Olağanüstü durumlarda (savaş, deprem) alınan vergidir.
- Ağnam: Küçükbaş hayvanlardan alınan vergidir.
BÖLÜM 6: TOPLUMSAL YAPI (MİLLET SİSTEMİ)
Osmanlı toplumu temel olarak Yönetenler (Askeri) ve Yönetilenler (Reaya) olarak ikiye ayrılır.
A. MİLLET SİSTEMİ
Osmanlı Devleti'nde toplumun din ve mezhep esasına göre örgütlenmesidir. Irk esasına dayanmaz.
- Müslümanlar (Hakim Millet) ve Gayrimüslimler (Zımmi) olarak ayrılır. Her cemaat kendi içinde özerktir.
B. Dikey ve Yatay Hareketlilik
- Dikey Hareketlilik: Sınıflar arası geçiştir. Eğitim yoluyla (Medrese veya Enderun) Reaya sınıfından Yönetici sınıfa geçmek mümkündü.
- Yatay Hareketlilik: Coğrafi olarak yer değiştirmektir (Göç).
BÖLÜM 7: EĞİTİM VE BİLİM
A. Eğitim Kurumları
1. Örgün Eğitim
- Sıbyan Mektebi: Temel dini bilgilerin verildiği mahalle mektepleridir.
- Medreseler: Orta ve yükseköğretim kurumlarıdır. Dini bilimlerin yanında pozitif bilimler de okutulurdu. İlk medrese İznik'te açıldı. En önemlileri Sahn-ı Seman (Fatih dönemi) ve Süleymaniye (Kanuni dönemi).
2. Saray Eğitimi
- Enderun Mektebi: Devşirme kökenli öğrencilerin devlet adamı olmak üzere yetiştirildiği saray okuludur.
- Harem: Saray kadınlarının eğitildiği yerdir.
- Şehzadegan Mektebi: Şehzadelerin ilk eğitimini aldığı yerdir.
B. Önemli Osmanlı Bilim İnsanları
- Ali Kuşçu: Fatih döneminde İstanbul'a geldi. Ünlü matematik ve astronomi bilgini.
- Sabuncuoğlu Şerafeddin: Fatih dönemi ünlü tıp bilgini. (Mücerrebname).
- Piri Reis: Ünlü denizci ve kartograf. (Kitab-ı Bahriye).
- Katip Çelebi: 17. yüzyıl bilgini. Coğrafya ve bibliyografya alanında önemlidir. (Cihannüma, Keşfü'z Zünun).
- Evliya Çelebi: Ünlü seyyah. (Seyahatname).
- Hezarfen Ahmet Çelebi: Kanat takarak uçma denemesi yapan bilim insanı.
BÖLÜM 8: SANAT VE MİMARİ
A. Güzel Sanatlar
Resim ve heykel sanatı gelişmemiş, bunun yerine süsleme sanatları ön plana çıkmıştır.
- Hat Sanatı: Güzel yazı yazma sanatı (Hattat). Amasyalı Şeyh Hamdullah en ünlü hattatlardandır.
- Minyatür: Perspektifsiz resim sanatı (Nakkaş/Musavvir). Matrakçı Nasuh, Levni önemli minyatür sanatçılarıdır.
- Tezhip: Kitapları altın tozu ve boyalarla süsleme sanatı (Müzehhip).
- Çinicilik: İznik ve Kütahya önemli merkezlerdir.
B. Mimari
Osmanlı mimarisi üç döneme ayrılır:
1. Erken Dönem (Kuruluş Dönemi)
Selçuklu mimarisinin etkisi görülür.
- Örnekler: Hacı Özbek Camii (İznik-İlk Osmanlı Camii), Bursa Ulu Camii.
2. Klasik Dönem (Yükselme Dönemi)
Osmanlı mimarisinin zirvesidir. Mimar Sinan bu döneme damgasını vurmuştur.
- Örnekler: Şehzade Camii (Çıraklık), Süleymaniye Camii (Kalfalık), Selimiye Camii (Ustalık), Sultan Ahmet Camii (Sedefkar Mehmet Ağa).
3. Geç Dönem (18. Yüzyıl Sonrası)
Avrupa mimari tarzlarının (Barok, Rokoko, Ampir) etkisi görülür.
- Örnekler: Nuruosmaniye Camii (İlk Barok etkili cami), İshak Paşa Sarayı, Dolmabahçe Sarayı.