Ünite 1: Türkiye'nin Coğrafi Konumu
Giriş: Coğrafi Konumun Önemi
Coğrafi konum, bir yerin Dünya üzerindeki adresidir ve o bölgenin iklimini, ekonomisini, nüfus yapısını ve siyasi kaderini belirleyen temel faktördür. İki temel başlık altında incelenir: Matematik (Mutlak) Konum ve Özel (Göreceli) Konum. KPSS'de bu iki kavram arasındaki neden-sonuç ilişkisini kurmak esastır.
BÖLÜM 1: Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu
Ekvator (Başlangıç Paraleli) ve Greenwich (Başlangıç Meridyeni) referans alınarak belirlenen konumdur.
Türkiye'nin Koordinatları:
36° - 42° Kuzey Paralelleri (Enlemler)
26° - 45° Doğu Meridyenleri (Boylamlar)
Bu koordinatlar Türkiye'nin; Kuzey Yarımküre'de, Doğu Yarımküre'de, Yengeç Dönencesi'nin Kuzeyinde ve Orta Kuşak'ta yer aldığını gösterir.
İnteraktif Türkiye Matematik Konum ve Saat Dilimleri Haritası
Uç Noktalar ve Coğrafi Detaylar:
- En Kuzey: Sinop ili, İnceburun (42° 06' Kuzey).
- En Güney: Hatay ili, Yayladağı ilçesi, Beysun (Topraktutan) köyünün güneyi (35° 51' Kuzey).
- En Batı: Çanakkale ili, Gökçeada (İmroz) ilçesi, İnce (Avlaka) Burnu (25° 40' Doğu). (Anadolu'daki en batı nokta Babakale'dir).
- En Doğu: Iğdır ili, Aralık ilçesi, Dilucu mevkii (44° 48' Doğu).
Temel Matematiksel Hesaplamalar:
- Kuzey-Güney Kuş Uçuşu Mesafe: Yaklaşık 6 paralel farkı. 6 x 111 km = 666 km.
- Doğu-Batı Yerel Saat Farkı: Yaklaşık 19 meridyen farkı. 19 x 4 dk = 76 dakika (1 saat 16 dakika).
A. ENLEM ETKİLERİ VE SONUÇLARI
Türkiye'nin 36°-42° Kuzey enlemlerinde olmasının sonuçlarıdır.
1. Türkiye'nin Orta Kuşak'ta (Ilıman Kuşak) Olmasının Sonuçları
Türkiye, 30°-60° enlemleri arasında tanımlanan Orta Kuşak'tadır. Bu durumun 4 temel sonucu vardır ve KPSS'de sıklıkla sorulur.
ŞİFRELEME TEKNİĞİ: A-B-C-D Kuralı
- A - Akdeniz İklim Kuşağı: Türkiye, Akdeniz iklim kuşağındadır. Maki bitki örtüsü ve Terra Rossa toprakların varlığı bunun kanıtıdır.
- B - Batı Rüzgarları: Yıl boyunca Batı Rüzgarları'nın etki alanındadır.
- C - Cephesel (Frontal) Yağışlar: Sıcak ve soğuk hava kütlelerinin karşılaşma alanıdır. Türkiye'deki yağışların çoğu cephesel kökenlidir.
- D - Dört Mevsim Belirginliği: Yıl içerisinde İlkbahar, Yaz, Sonbahar ve Kış mevsimleri belirgin olarak yaşanır.
Bu iki ifade arasındaki farkı çok iyi anlamalısınız:
Durum 1: YIL İÇİNDE Dört Mevsim
Örn: "Ocak ayında kış, Temmuz ayında yaz yaşanması."
Sebep: Matematik Konum (Orta Kuşak'ta olmak).
Durum 2: AYNI ANDA Farklı Mevsim Özellikleri
Örn: "Nisan ayında Antalya'da denize girilirken, Erzurum'da kayak yapılması." (İklim çeşitliliği)
Sebep: Özel Konum (Yeryüzü şekillerinin çeşitliliği, yükselti farkları).
2. Türkiye'nin Dönenceler Dışında (Yengeç Dönencesi'nin Kuzeyinde) Olmasının Sonuçları
Güneş ışınları sadece Dönenceler arasına (23° 27' K ve G) dik gelir. Türkiye bu alanın dışındadır.
Sonuçları:
- Güneş ışınları Türkiye'ye HİÇBİR ZAMAN 90° (dik) açıyla gelmez.
- Cisimlerin gölge boyu HİÇBİR ZAMAN sıfır olmaz.
- Öğle vakti gölge yönü DAİMA KUZEYİ gösterir.
- Bakı Etkisi: Dağların Güneş'e dönük olan yamaçları daha sıcaktır. Türkiye'de bakı yönü yıl boyunca GÜNEYDİR.
- Güney yamaçlarda sıcaklık fazladır, karlar erken erir, tarım ürünleri erken olgunlaşır, yerleşme üst sınırı yüksektir.
Bakı etkisi (Matematik Konum) bazen Özel Konum şartları tarafından bozulur.
Örnek: Karadeniz Bölgesi'nde dağların Kuzey yamaçlarının kışın bazen Güney yamaçlarından daha ılıman olması. Bu durum bakıya terstir. Sebebi, kuzey yamaçların deniz etkisine açık olmasıdır (Denizellik Etkisi - Özel Konum).
3. Türkiye'nin Kuzey Yarımküre'de Olmasının Sonuçları (Güneyden Kuzeye Değişim)
Türkiye'de güneyden (Hatay) kuzeye (Sinop) doğru gidildikçe yaşanan sistematik değişimlerdir (Enlem Etkisi). Temel sebep Dünya'nın şeklidir.
| Faktör | Kuzeye Doğru Değişim | Detaylı Açıklama (Nedeni) |
|---|---|---|
| Güneş Işınlarının Geliş Açısı | Daralır (Eğikleşir) | Dünya'nın küresel şekli. |
| Sıcaklık Ortalamaları | Azalır (Genellikle) | Geliş açısının daralması (Enlem Etkisi). |
| Gölge Boyu | Uzar | Güneş ışınlarının daha eğik gelmesi. |
| Buharlaşma Şiddeti | Azalır | Sıcaklığın azalması. |
| Denizlerin Tuzluluk Oranı | Azalır | Buharlaşmanın azalması. (Akdeniz ‰38 -> Karadeniz ‰18). |
| Çizgisel Hız (Dünya'nın Dönüş Hızı) | Azalır | Paralel dairelerinin boylarının kısalması. |
| Gurup ve Tan Süresi (Alacakaranlık) | Uzar | Çizgisel hız azaldığı için Güneş'in doğuşu/batışı daha yavaş gerçekleşir. |
| Gece-Gündüz Süre Farkı | Artar | Ekvator'dan uzaklaşma. |
| Kalıcı Kar, Tarım, Orman Üst Sınırı | Alçalır (Deniz seviyesine yaklaşır) | Sıcaklığın azalması. |
| Yer Çekimi | Artar | Dünya'nın Geoid şekli (Kutuplardan basık olması). |
| Kutup Yıldızı'nın Görünüm Açısı | Artar | Görünüm açısı enlem derecesini verir (Hatay 36°, Sinop 42°). |
Eğer bir durum Enlem Etkisi kurallarına uymuyorsa, bu durum Özel Konum ile açıklanır.
Örnek: Kışın Samsun'un (Kuzeyde) Ankara'dan (Güneyde) daha sıcak olması. (Sebep: Samsun'un denizelliği, Ankara'nın karasallığı). Bu durum enleme terstir.
B. EKSEN EĞİKLİĞİ VE ÖZEL TARİHLER (MEVSİMLER)
Dünya'nın Güneş etrafındaki hareketi ve Eksen Eğikliği nedeniyle Türkiye'de mevsimler ve gece-gündüz süreleri yıl boyunca değişir.
Grafik: Yıl Boyunca Gündüz Süresi Değişimi (Hatay vs. Sinop)
Grafik, kuzeye gidildikçe gece-gündüz süre farkının nasıl arttığını göstermektedir.
21 Haziran (Yaz Gündönümü)
- Türkiye'ye güneş ışınları en dik açıyla gelir. Gölge boyu en kısadır.
- En uzun gündüz yaşanır. Kuzeye gidildikçe gündüz süresi uzar (En uzun Sinop'ta).
- Bu tarihten sonra gündüzler kısalmaya başlar.
21 Aralık (Kış Gündönümü)
- Türkiye'ye güneş ışınları en eğik açıyla gelir. Gölge boyu en uzundur.
- En uzun gece yaşanır. Kuzeye gidildikçe gece süresi uzar (En uzun Sinop'ta).
- Bu tarihten sonra geceler kısalmaya (gündüzler uzamaya) başlar.
21 Mart ve 23 Eylül (Ekinokslar)
- Türkiye'nin her yerinde 12 saat gece, 12 saat gündüz yaşanır.
- Aynı boylam üzerindeki noktalarda Güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar (Sadece bu tarihlerde!).
C. BOYLAM ETKİLERİ VE SONUÇLARI (ZAMAN KAVRAMLARI)
Türkiye 26°-45° Doğu meridyenleri arasındadır. Boylamın iklim veya sıcaklık üzerinde HİÇBİR ETKİSİ YOKTUR. Sadece zamanı etkiler.
1. Yerel Saat
- Doğuya gidildikçe yerel saat ileri olur. Güneş doğuda erken doğar, erken batar.
- Türkiye'nin en doğusu ile en batısı arasında 76 dakika (1 saat 16 dakika) yerel saat farkı vardır. (Ramazan'da iftar saatlerinin farklı olması bunun kanıtıdır).
2. Ulusal (Ortak) Saat ve Saat Dilimleri
Türkiye, 2. Saat Dilimi (GMT+2, 30° D - İzmit) ve 3. Saat Dilimi (GMT+3, 45° D - Iğdır) üzerinde topraklara sahiptir.
GÜNCEL VE KRİTİK BİLGİ: Kalıcı Yaz Saati Uygulaması (2016'dan Bugüne)
Türkiye, 2016 yılında kış saati uygulamasını (saatleri geri almayı) kaldırmıştır. O tarihten itibaren yıl boyunca 45° Doğu (Iğdır) meridyeninin yerel saati (GMT+3) ulusal saat olarak kullanılmaktadır.
Sonuç: Yıl boyunca yerel saat ile ulusal saat arasındaki farkın en az olduğu yerler Doğu illeri (Iğdır'a yakın), en fazla olduğu yerler ise Batı illeridir (İzmir, Çanakkale).
BÖLÜM 2: Türkiye'nin Özel (Göreceli) Konumu
Matematik konum ile açıklanamayan, Türkiye'nin kendine has özellikleridir. Yükselti, yer şekilleri, denizellik, karasallık, jeopolitik konum gibi faktörleri içerir.
A. FİZİKİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİNE BAĞLI SONUÇLAR
1. Yeryüzü Şekilleri, Yükselti ve Engebe
- Genç Oluşum ve Yüksek Arazi: Türkiye arazisi 3. Jeolojik Zaman'da oluşmuştur (Genç Oluşumlu). Ortalama yükseltisi fazladır (1132 metre).
- Sonuçları: Deprem riski yüksektir (Aktif fay hatları), sıcak su kaynakları (jeotermal) yaygındır, akarsuların akış hızı ve hidroelektrik potansiyeli fazladır.
- Yükseltinin Batıdan Doğuya Artması:
- Sonuçları: Sıcaklıklar doğuya doğru düşer, karasallık şiddeti artar, tarım ürünlerinin olgunlaşma süresi uzar.
- Dağların Uzanış Yönü: Dağlar genellikle Doğu-Batı yönünde uzanır.
- Sonuçları: Karadeniz ve Akdeniz'de denizel etki iç kesimlere sokulamaz, kuzey-güney yönlü ulaşım zordur. Ege'de ise denizel etki iç kesimlere sokulabilir.
- Yer Şekillerinin Çeşitliliği ve Engebe: Kısa mesafelerde yer şekilleri değişir.
- Sonuçları: Aynı anda farklı iklim özelliklerinin yaşanmasına neden olur (Özel konumun en önemli sonucu!). İklim, tarım ürünü ve turizm çeşitliliği artar.
Teknik Sonuçlar:
- Gerçek Alan ile İzdüşüm Alan Farkı: Türkiye engebeli olduğu için bu fark fazladır. Farkın en fazla olduğu bölge Doğu Anadolu'dur.
- Gerçek Sıcaklık ile İndirgenmiş Sıcaklık Farkı: Türkiye yüksek olduğu için bu fark fazladır. (İndirgenmiş sıcaklık, yükseltinin etkisinin ortadan kaldırıldığı sıcaklıktır). Farkın en fazla olduğu bölge Doğu Anadolu'dur.
- Ulaşım ve Tarım: Yol yapım maliyetleri yüksektir. Tarım alanları dardır ve makine kullanımı zordur.
2. Denizellik, Karasallık ve Mikroklima
- Üç tarafının denizlerle çevrili olması (Yarımada) kıyıların ılıman olmasını sağlar, turizm ve balıkçılık potansiyelini artırır.
Mikroklima, genel iklim karakteristiğinden farklı özellikler gösteren dar alanlardır. Oluşmaları Özel Konum sonucudur.
Başlıca Mikroklima Alanları:
- Rize (Turunçgil/Çay): Fön Rüzgarlarının etkisiyle oluşan kış ılıklığı.
- Iğdır Ovası (Pamuk): Çevresine göre alçakta kalması (Çöküntü alanı) nedeniyle oluşan sıcak koşullar.
- Anamur - Alanya (Muz): Torosların soğuk havayı engellemesiyle oluşan tropikal benzeri koşullar.
- Artvin - Yusufeli (Zeytin): Çoruh Vadisi'nin korunaklı yapısı ve fön etkisi.
B. JEOPOLİTİK KONUM VE STRATEJİK ÖNEM
Jeopolitik, coğrafyanın uluslararası siyasete etkisidir. Türkiye'nin konumu onu küresel bir aktör yapar.
Türkiye'nin Jeopolitik Önemini Artıran Faktörler:
- Kıtalar Arası Köprü: Asya, Avrupa ve Afrika'nın (Eski Dünya Karaları) kesişim noktasındadır. Transit ticaret gelişmiştir.
- Stratejik Boğazlar: İstanbul ve Çanakkale Boğazları, Karadeniz'i Akdeniz'e bağlayan hayati su yollarıdır (Montrö Boğazlar Sözleşmesi).
- Enerji Koridoru: Zengin enerji kaynaklarına sahip Doğu (Orta Doğu, Hazar Havzası) ile bu enerjiye ihtiyaç duyan Batı (Avrupa) arasında kritik bir geçiş güzergahıdır.
- Bölgesel Güç: İstikrarsız bölgelere (Kafkaslar, Balkanlar, Orta Doğu) komşudur.
- Kültürel Zenginlik ve Uluslararası Üyelikler: NATO, BM, G-20, Türk Devletleri Teşkilatı gibi kuruluşlara üyeliği önemini artırır.
Önemli Jeopolitik Teoriler:
- Kara Hakimiyet Teorisi (Mackinder - Heartland): Dünya Adası'nın (Asya-Avrupa-Afrika) kalbi olan Heartland'a (İç Asya ve Doğu Avrupa) hakim olanın dünyaya hakim olacağını savunur. Türkiye bu bölgenin geçiş noktasındadır.
- Kenar Kuşak Teorisi (Spykman - Rimland): Heartland'ı çevreleyen kenar kuşağın (Rimland) kontrolünün önemli olduğunu savunur. Türkiye, bu kenar kuşağın tam merkezinde yer alır.
İnteraktif Jeopolitik ve Enerji Koridorları Haritası
Petrol Boru Hatları:
- Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC): Azerbaycan petrolünü Ceyhan'a ulaştırır.
- Kerkük-Yumurtalık (Irak-Türkiye): Irak petrolünü Yumurtalık'a ulaştırır.
Doğalgaz Boru Hatları:
- Mavi Akım: Rusya gazını Karadeniz altından Samsun'a ulaştırır.
- TürkAkım: Rusya gazını Karadeniz altından Trakya'ya ulaştırır.
- Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı (TANAP): Azerbaycan gazını Türkiye üzerinden Avrupa'ya taşır. Stratejik önemi çok yüksektir.
- Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE): Azerbaycan gazını Türkiye'ye ulaştırır.
C. KOMŞULAR, SINIRLAR VE SINIR KAPILARI (TAM LİSTE VE GÜNCEL)
Türkiye'nin 8 kara komşusu bulunmaktadır. Sınırların belirlenmesi tarihsel süreçler ve anlaşmalarla gerçekleşmiştir.
İnteraktif Komşular ve Tüm Sınır Kapıları Haritası
Harita üzerindeki işaretçilere tıklayarak kapıların adını ve durumunu (Yeşil: Açık, Kırmızı: Kapalı, Turuncu: Planlanan) görebilirsiniz.
Tarihçe: Lozan Barış Antlaşması ile çizilmiştir.
Kritik Bilgi: Kapıkule Sınır Kapısı, Türkiye'nin en işlek kara yolu sınır kapısıdır.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Kapıkule (Edirne): Kara ve Demiryolu.
- Hamzabeyli (Edirne): Karayolu.
- Dereköy (Aziziye) (Kırklareli): Karayolu.
Tarihçe: Lozan Barış Antlaşması ile çizilmiştir.
Kritik Bilgi: Sınırın büyük bir kısmı Meriç Nehri tarafından oluşturulur (Doğal Sınır).
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- İpsala (Edirne): Karayolu.
- Pazarkule (Edirne): Karayolu.
- Uzunköprü (Edirne): Demiryolu.
Tarihçe: Kars Antlaşması (1921) ile belirlenmiştir.
Kritik Bilgi: Kafkaslara açılan kapıdır. Sarp Sınır Kapısı oldukça işlektir.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Sarp (Artvin): Karayolu.
- Türkgözü (Posof) (Ardahan): Karayolu.
- Aktaş (Çıldır) (Ardahan): Karayolu.
- Canbaz (Ardahan): Demiryolu. (Demir İpek Yolu - Bakü-Tiflis-Kars (BTK) hattı buradan geçer).
- Muratlı (Artvin): (Faal değil)
Tarihçe: Gümrü ve Kars Antlaşmaları ile belirlenmiştir.
Kritik Bilgi: Sınır, Aras Nehri ve Arpaçay tarafından oluşturulur (Doğal Sınır). Siyasi nedenlerle sınır kapıları 1993'ten beri kapalıdır.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Akyaka (Kars): Demiryolu. (Kapalı)
- Alican (Iğdır): Karayolu. (Kapalı)
Tarihçe: Kars Antlaşması ile belirlenmiştir.
Kritik Bilgi: Türkiye'nin en kısa kara sınırıdır.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Dilucu (Umut Kapısı) (Iğdır): Karayolu.
Tarihçe: Türkiye'nin en eski sınırıdır. (1639 Kasr-ı Şirin Antlaşması).
Kritik Bilgi: Sınır dağlıktır (Doğal Sınır). Gürbulak, transit ticarette çok önemlidir.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Gürbulak (Ağrı): Karayolu. (En İşlek)
- Kapıköy (Van): Kara ve Demiryolu.
- Esendere (Hakkari): Karayolu.
- Borualan (Iğdır): (Faal değil)
Tarihçe: 1926 Ankara Antlaşması ile belirlenmiştir.
Kritik Bilgi: Habur Sınır Kapısı, Ortadoğu ile ticarette hayati öneme sahiptir.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Habur (İbrahim Halil) (Şırnak): Karayolu. (En İşlek)
- Üzümlü (Hakkari): Karayolu.
- Şemdinli-Derecik (hakkari): karayolu.
- Gülyazı (Şırnak): (Faal değil)
- Ovaköy (Şırnak): (GÜNCEL/PLANLANAN: Kalkınma Yolu Projesi kapsamında açılması planlanmaktadır, henüz faal değildir).
Tarihçe: 1939'da Hatay'ın Anavatana katılmasıyla son şeklini almıştır. En son çizilen sınırımızdır.
Kritik Bilgi: Türkiye'nin en uzun kara sınırıdır. Büyük kısmı yapay sınırdır.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Yayladağı (Hatay): Karayolu.
- Cilvegözü (Hatay): Karayolu. (İşlek)
- Zeytin Dalı (Hatay): Karayolu. (Zeytin Dalı Harekatı sonrası açılan yeni kapıdır).
- İslahiye (Gaziantep): Demiryolu.
- Öncüpınar (Kilis): Karayolu.
- Çobanbey (Gaziantep): Kara ve Demiryolu.
- Karkamış (Gaziantep): Karayolu.
- Mürşitpınar (Şanlıurfa): Karayolu.
- Akçakale (Şanlıurfa): Karayolu.
- Ceylanpınar (Şanlıurfa): Karayolu.
- Şenyurt (Mardin): Karayolu.
- Nusaybin (Mardin): Kara ve Demiryolu.
D. DENİZ SINIRLARI VE KITA SAHANLIĞI (MAVİ VATAN)
Türkiye'nin jeopolitiğinde denizler de kritik öneme sahiptir.
- Kıyı Uzunluğu: Toplam kıyı uzunluğu (adalar dahil) 8333 km'dir.
- Karasuları: Ege Denizi'nde 6 deniz mili, Karadeniz ve Akdeniz'de 12 deniz milidir. Ege'de 12 mile çıkarılması Yunanistan ile ciddi bir sorundur.
- Münhasır Ekonomik Bölge (MEB) ve Kıta Sahanlığı: Özellikle Doğu Akdeniz'de enerji kaynaklarının (doğalgaz) keşfiyle deniz yetki alanlarının belirlenmesi (Mavi Vatan Doktrini) büyük önem kazanmıştır. Libya ile yapılan anlaşma bu kapsamdadır.
Ünite Sonu Değerlendirme ve Taktikler
Altın Ayırt Etme Taktiği:
Bir durumun nedenini sorgulayın:
- Cevap; Enlem, Boylam, Eksen Eğikliği, Dünya'nın Şekli ise ➡️ Matematik Konum.
- Cevap; Yükselti, Engebe, Dağların Uzanışı, Denizellik, Karasallık, Jeopolitik, Komşular, Yer Şekilleri ise ➡️ Özel Konum.
Ünite 1: Türkiye'nin Coğrafi Konumu
Giriş: Coğrafi Konumun Önemi
Coğrafi konum, bir yerin Dünya üzerindeki adresidir ve o bölgenin iklimini, ekonomisini, nüfus yapısını ve siyasi kaderini belirleyen temel faktördür. İki temel başlık altında incelenir: Matematik (Mutlak) Konum ve Özel (Göreceli) Konum. KPSS'de bu iki kavram arasındaki neden-sonuç ilişkisini kurmak esastır.
BÖLÜM 1: Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu
Ekvator (Başlangıç Paraleli) ve Greenwich (Başlangıç Meridyeni) referans alınarak belirlenen konumdur.
Türkiye'nin Koordinatları:
36° - 42° Kuzey Paralelleri (Enlemler)
26° - 45° Doğu Meridyenleri (Boylamlar)
Bu koordinatlar Türkiye'nin; Kuzey Yarımküre'de, Doğu Yarımküre'de, Yengeç Dönencesi'nin Kuzeyinde ve Orta Kuşak'ta yer aldığını gösterir.
İnteraktif Türkiye Matematik Konum ve Saat Dilimleri Haritası
Uç Noktalar ve Coğrafi Detaylar:
- En Kuzey: Sinop ili, İnceburun (42° 06' Kuzey).
- En Güney: Hatay ili, Yayladağı ilçesi, Beysun (Topraktutan) köyünün güneyi (35° 51' Kuzey).
- En Batı: Çanakkale ili, Gökçeada (İmroz) ilçesi, İnce (Avlaka) Burnu (25° 40' Doğu). (Anadolu'daki en batı nokta Babakale'dir).
- En Doğu: Iğdır ili, Aralık ilçesi, Dilucu mevkii (44° 48' Doğu).
Temel Matematiksel Hesaplamalar:
- Kuzey-Güney Kuş Uçuşu Mesafe: Yaklaşık 6 paralel farkı. 6 x 111 km = 666 km.
- Doğu-Batı Yerel Saat Farkı: Yaklaşık 19 meridyen farkı. 19 x 4 dk = 76 dakika (1 saat 16 dakika).
A. ENLEM ETKİLERİ VE SONUÇLARI
Türkiye'nin 36°-42° Kuzey enlemlerinde olmasının sonuçlarıdır.
1. Türkiye'nin Orta Kuşak'ta (Ilıman Kuşak) Olmasının Sonuçları
Türkiye, 30°-60° enlemleri arasında tanımlanan Orta Kuşak'tadır. Bu durumun 4 temel sonucu vardır ve KPSS'de sıklıkla sorulur.
ŞİFRELEME TEKNİĞİ: A-B-C-D Kuralı
- A - Akdeniz İklim Kuşağı: Türkiye, Akdeniz iklim kuşağındadır. Maki bitki örtüsü ve Terra Rossa toprakların varlığı bunun kanıtıdır.
- B - Batı Rüzgarları: Yıl boyunca Batı Rüzgarları'nın etki alanındadır.
- C - Cephesel (Frontal) Yağışlar: Sıcak ve soğuk hava kütlelerinin karşılaşma alanıdır. Türkiye'deki yağışların çoğu cephesel kökenlidir.
- D - Dört Mevsim Belirginliği: Yıl içerisinde İlkbahar, Yaz, Sonbahar ve Kış mevsimleri belirgin olarak yaşanır.
Bu iki ifade arasındaki farkı çok iyi anlamalısınız:
Durum 1: YIL İÇİNDE Dört Mevsim
Örn: "Ocak ayında kış, Temmuz ayında yaz yaşanması."
Sebep: Matematik Konum (Orta Kuşak'ta olmak).
Durum 2: AYNI ANDA Farklı Mevsim Özellikleri
Örn: "Nisan ayında Antalya'da denize girilirken, Erzurum'da kayak yapılması." (İklim çeşitliliği)
Sebep: Özel Konum (Yeryüzü şekillerinin çeşitliliği, yükselti farkları).
2. Türkiye'nin Dönenceler Dışında (Yengeç Dönencesi'nin Kuzeyinde) Olmasının Sonuçları
Güneş ışınları sadece Dönenceler arasına (23° 27' K ve G) dik gelir. Türkiye bu alanın dışındadır.
Sonuçları:
- Güneş ışınları Türkiye'ye HİÇBİR ZAMAN 90° (dik) açıyla gelmez.
- Cisimlerin gölge boyu HİÇBİR ZAMAN sıfır olmaz.
- Öğle vakti gölge yönü DAİMA KUZEYİ gösterir.
- Bakı Etkisi: Dağların Güneş'e dönük olan yamaçları daha sıcaktır. Türkiye'de bakı yönü yıl boyunca GÜNEYDİR.
- Güney yamaçlarda sıcaklık fazladır, karlar erken erir, tarım ürünleri erken olgunlaşır, yerleşme üst sınırı yüksektir.
Bakı etkisi (Matematik Konum) bazen Özel Konum şartları tarafından bozulur.
Örnek: Karadeniz Bölgesi'nde dağların Kuzey yamaçlarının kışın bazen Güney yamaçlarından daha ılıman olması. Bu durum bakıya terstir. Sebebi, kuzey yamaçların deniz etkisine açık olmasıdır (Denizellik Etkisi - Özel Konum).
3. Türkiye'nin Kuzey Yarımküre'de Olmasının Sonuçları (Güneyden Kuzeye Değişim)
Türkiye'de güneyden (Hatay) kuzeye (Sinop) doğru gidildikçe yaşanan sistematik değişimlerdir (Enlem Etkisi). Temel sebep Dünya'nın şeklidir.
| Faktör | Kuzeye Doğru Değişim | Detaylı Açıklama (Nedeni) |
|---|---|---|
| Güneş Işınlarının Geliş Açısı | Daralır (Eğikleşir) | Dünya'nın küresel şekli. |
| Sıcaklık Ortalamaları | Azalır (Genellikle) | Geliş açısının daralması (Enlem Etkisi). |
| Gölge Boyu | Uzar | Güneş ışınlarının daha eğik gelmesi. |
| Buharlaşma Şiddeti | Azalır | Sıcaklığın azalması. |
| Denizlerin Tuzluluk Oranı | Azalır | Buharlaşmanın azalması. (Akdeniz ‰38 -> Karadeniz ‰18). |
| Çizgisel Hız (Dünya'nın Dönüş Hızı) | Azalır | Paralel dairelerinin boylarının kısalması. |
| Gurup ve Tan Süresi (Alacakaranlık) | Uzar | Çizgisel hız azaldığı için Güneş'in doğuşu/batışı daha yavaş gerçekleşir. |
| Gece-Gündüz Süre Farkı | Artar | Ekvator'dan uzaklaşma. |
| Kalıcı Kar, Tarım, Orman Üst Sınırı | Alçalır (Deniz seviyesine yaklaşır) | Sıcaklığın azalması. |
| Yer Çekimi | Artar | Dünya'nın Geoid şekli (Kutuplardan basık olması). |
| Kutup Yıldızı'nın Görünüm Açısı | Artar | Görünüm açısı enlem derecesini verir (Hatay 36°, Sinop 42°). |
Eğer bir durum Enlem Etkisi kurallarına uymuyorsa, bu durum Özel Konum ile açıklanır.
Örnek: Kışın Samsun'un (Kuzeyde) Ankara'dan (Güneyde) daha sıcak olması. (Sebep: Samsun'un denizelliği, Ankara'nın karasallığı). Bu durum enleme terstir.
B. EKSEN EĞİKLİĞİ VE ÖZEL TARİHLER (MEVSİMLER)
Dünya'nın Güneş etrafındaki hareketi ve Eksen Eğikliği nedeniyle Türkiye'de mevsimler ve gece-gündüz süreleri yıl boyunca değişir.
Grafik: Yıl Boyunca Gündüz Süresi Değişimi (Hatay vs. Sinop)
Grafik, kuzeye gidildikçe gece-gündüz süre farkının nasıl arttığını göstermektedir.
21 Haziran (Yaz Gündönümü)
- Türkiye'ye güneş ışınları en dik açıyla gelir. Gölge boyu en kısadır.
- En uzun gündüz yaşanır. Kuzeye gidildikçe gündüz süresi uzar (En uzun Sinop'ta).
- Bu tarihten sonra gündüzler kısalmaya başlar.
21 Aralık (Kış Gündönümü)
- Türkiye'ye güneş ışınları en eğik açıyla gelir. Gölge boyu en uzundur.
- En uzun gece yaşanır. Kuzeye gidildikçe gece süresi uzar (En uzun Sinop'ta).
- Bu tarihten sonra geceler kısalmaya (gündüzler uzamaya) başlar.
21 Mart ve 23 Eylül (Ekinokslar)
- Türkiye'nin her yerinde 12 saat gece, 12 saat gündüz yaşanır.
- Aynı boylam üzerindeki noktalarda Güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar (Sadece bu tarihlerde!).
C. BOYLAM ETKİLERİ VE SONUÇLARI (ZAMAN KAVRAMLARI)
Türkiye 26°-45° Doğu meridyenleri arasındadır. Boylamın iklim veya sıcaklık üzerinde HİÇBİR ETKİSİ YOKTUR. Sadece zamanı etkiler.
1. Yerel Saat
- Doğuya gidildikçe yerel saat ileri olur. Güneş doğuda erken doğar, erken batar.
- Türkiye'nin en doğusu ile en batısı arasında 76 dakika (1 saat 16 dakika) yerel saat farkı vardır. (Ramazan'da iftar saatlerinin farklı olması bunun kanıtıdır).
2. Ulusal (Ortak) Saat ve Saat Dilimleri
Türkiye, 2. Saat Dilimi (GMT+2, 30° D - İzmit) ve 3. Saat Dilimi (GMT+3, 45° D - Iğdır) üzerinde topraklara sahiptir.
GÜNCEL VE KRİTİK BİLGİ: Kalıcı Yaz Saati Uygulaması (2016'dan Bugüne)
Türkiye, 2016 yılında kış saati uygulamasını (saatleri geri almayı) kaldırmıştır. O tarihten itibaren yıl boyunca 45° Doğu (Iğdır) meridyeninin yerel saati (GMT+3) ulusal saat olarak kullanılmaktadır.
Sonuç: Yıl boyunca yerel saat ile ulusal saat arasındaki farkın en az olduğu yerler Doğu illeri (Iğdır'a yakın), en fazla olduğu yerler ise Batı illeridir (İzmir, Çanakkale).
BÖLÜM 2: Türkiye'nin Özel (Göreceli) Konumu
Matematik konum ile açıklanamayan, Türkiye'nin kendine has özellikleridir. Yükselti, yer şekilleri, denizellik, karasallık, jeopolitik konum gibi faktörleri içerir.
A. FİZİKİ COĞRAFYA ÖZELLİKLERİNE BAĞLI SONUÇLAR
1. Yeryüzü Şekilleri, Yükselti ve Engebe
- Genç Oluşum ve Yüksek Arazi: Türkiye arazisi 3. Jeolojik Zaman'da oluşmuştur (Genç Oluşumlu). Ortalama yükseltisi fazladır (1132 metre).
- Sonuçları: Deprem riski yüksektir (Aktif fay hatları), sıcak su kaynakları (jeotermal) yaygındır, akarsuların akış hızı ve hidroelektrik potansiyeli fazladır.
- Yükseltinin Batıdan Doğuya Artması:
- Sonuçları: Sıcaklıklar doğuya doğru düşer, karasallık şiddeti artar, tarım ürünlerinin olgunlaşma süresi uzar.
- Dağların Uzanış Yönü: Dağlar genellikle Doğu-Batı yönünde uzanır.
- Sonuçları: Karadeniz ve Akdeniz'de denizel etki iç kesimlere sokulamaz, kuzey-güney yönlü ulaşım zordur. Ege'de ise denizel etki iç kesimlere sokulabilir.
- Yer Şekillerinin Çeşitliliği ve Engebe: Kısa mesafelerde yer şekilleri değişir.
- Sonuçları: Aynı anda farklı iklim özelliklerinin yaşanmasına neden olur (Özel konumun en önemli sonucu!). İklim, tarım ürünü ve turizm çeşitliliği artar.
Teknik Sonuçlar:
- Gerçek Alan ile İzdüşüm Alan Farkı: Türkiye engebeli olduğu için bu fark fazladır. Farkın en fazla olduğu bölge Doğu Anadolu'dur.
- Gerçek Sıcaklık ile İndirgenmiş Sıcaklık Farkı: Türkiye yüksek olduğu için bu fark fazladır. (İndirgenmiş sıcaklık, yükseltinin etkisinin ortadan kaldırıldığı sıcaklıktır). Farkın en fazla olduğu bölge Doğu Anadolu'dur.
- Ulaşım ve Tarım: Yol yapım maliyetleri yüksektir. Tarım alanları dardır ve makine kullanımı zordur.
2. Denizellik, Karasallık ve Mikroklima
- Üç tarafının denizlerle çevrili olması (Yarımada) kıyıların ılıman olmasını sağlar, turizm ve balıkçılık potansiyelini artırır.
Mikroklima, genel iklim karakteristiğinden farklı özellikler gösteren dar alanlardır. Oluşmaları Özel Konum sonucudur.
Başlıca Mikroklima Alanları:
- Rize (Turunçgil/Çay): Fön Rüzgarlarının etkisiyle oluşan kış ılıklığı.
- Iğdır Ovası (Pamuk): Çevresine göre alçakta kalması (Çöküntü alanı) nedeniyle oluşan sıcak koşullar.
- Anamur - Alanya (Muz): Torosların soğuk havayı engellemesiyle oluşan tropikal benzeri koşullar.
- Artvin - Yusufeli (Zeytin): Çoruh Vadisi'nin korunaklı yapısı ve fön etkisi.
B. JEOPOLİTİK KONUM VE STRATEJİK ÖNEM
Jeopolitik, coğrafyanın uluslararası siyasete etkisidir. Türkiye'nin konumu onu küresel bir aktör yapar.
Türkiye'nin Jeopolitik Önemini Artıran Faktörler:
- Kıtalar Arası Köprü: Asya, Avrupa ve Afrika'nın (Eski Dünya Karaları) kesişim noktasındadır. Transit ticaret gelişmiştir.
- Stratejik Boğazlar: İstanbul ve Çanakkale Boğazları, Karadeniz'i Akdeniz'e bağlayan hayati su yollarıdır (Montrö Boğazlar Sözleşmesi).
- Enerji Koridoru: Zengin enerji kaynaklarına sahip Doğu (Orta Doğu, Hazar Havzası) ile bu enerjiye ihtiyaç duyan Batı (Avrupa) arasında kritik bir geçiş güzergahıdır.
- Bölgesel Güç: İstikrarsız bölgelere (Kafkaslar, Balkanlar, Orta Doğu) komşudur.
- Kültürel Zenginlik ve Uluslararası Üyelikler: NATO, BM, G-20, Türk Devletleri Teşkilatı gibi kuruluşlara üyeliği önemini artırır.
Önemli Jeopolitik Teoriler:
- Kara Hakimiyet Teorisi (Mackinder - Heartland): Dünya Adası'nın (Asya-Avrupa-Afrika) kalbi olan Heartland'a (İç Asya ve Doğu Avrupa) hakim olanın dünyaya hakim olacağını savunur. Türkiye bu bölgenin geçiş noktasındadır.
- Kenar Kuşak Teorisi (Spykman - Rimland): Heartland'ı çevreleyen kenar kuşağın (Rimland) kontrolünün önemli olduğunu savunur. Türkiye, bu kenar kuşağın tam merkezinde yer alır.
İnteraktif Jeopolitik ve Enerji Koridorları Haritası
Petrol Boru Hatları:
- Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC): Azerbaycan petrolünü Ceyhan'a ulaştırır.
- Kerkük-Yumurtalık (Irak-Türkiye): Irak petrolünü Yumurtalık'a ulaştırır.
Doğalgaz Boru Hatları:
- Mavi Akım: Rusya gazını Karadeniz altından Samsun'a ulaştırır.
- TürkAkım: Rusya gazını Karadeniz altından Trakya'ya ulaştırır.
- Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı (TANAP): Azerbaycan gazını Türkiye üzerinden Avrupa'ya taşır. Stratejik önemi çok yüksektir.
- Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE): Azerbaycan gazını Türkiye'ye ulaştırır.
C. KOMŞULAR, SINIRLAR VE SINIR KAPILARI (TAM LİSTE VE GÜNCEL)
Türkiye'nin 8 kara komşusu bulunmaktadır. Sınırların belirlenmesi tarihsel süreçler ve anlaşmalarla gerçekleşmiştir.
İnteraktif Komşular ve Tüm Sınır Kapıları Haritası
Harita üzerindeki işaretçilere tıklayarak kapıların adını ve durumunu (Yeşil: Açık, Kırmızı: Kapalı, Turuncu: Planlanan) görebilirsiniz.
Tarihçe: Lozan Barış Antlaşması ile çizilmiştir.
Kritik Bilgi: Kapıkule Sınır Kapısı, Türkiye'nin en işlek kara yolu sınır kapısıdır.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Kapıkule (Edirne): Kara ve Demiryolu.
- Hamzabeyli (Edirne): Karayolu.
- Dereköy (Aziziye) (Kırklareli): Karayolu.
Tarihçe: Lozan Barış Antlaşması ile çizilmiştir.
Kritik Bilgi: Sınırın büyük bir kısmı Meriç Nehri tarafından oluşturulur (Doğal Sınır).
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- İpsala (Edirne): Karayolu.
- Pazarkule (Edirne): Karayolu.
- Uzunköprü (Edirne): Demiryolu.
Tarihçe: Kars Antlaşması (1921) ile belirlenmiştir.
Kritik Bilgi: Kafkaslara açılan kapıdır. Sarp Sınır Kapısı oldukça işlektir.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Sarp (Artvin): Karayolu.
- Türkgözü (Posof) (Ardahan): Karayolu.
- Aktaş (Çıldır) (Ardahan): Karayolu.
- Canbaz (Ardahan): Demiryolu. (Demir İpek Yolu - Bakü-Tiflis-Kars (BTK) hattı buradan geçer).
- Muratlı (Artvin): (Faal değil)
Tarihçe: Gümrü ve Kars Antlaşmaları ile belirlenmiştir.
Kritik Bilgi: Sınır, Aras Nehri ve Arpaçay tarafından oluşturulur (Doğal Sınır). Siyasi nedenlerle sınır kapıları 1993'ten beri kapalıdır.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Akyaka (Kars): Demiryolu. (Kapalı)
- Alican (Iğdır): Karayolu. (Kapalı)
Tarihçe: Kars Antlaşması ile belirlenmiştir.
Kritik Bilgi: Türkiye'nin en kısa kara sınırıdır.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Dilucu (Umut Kapısı) (Iğdır): Karayolu.
Tarihçe: Türkiye'nin en eski sınırıdır. (1639 Kasr-ı Şirin Antlaşması).
Kritik Bilgi: Sınır dağlıktır (Doğal Sınır). Gürbulak, transit ticarette çok önemlidir.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Gürbulak (Ağrı): Karayolu. (En İşlek)
- Kapıköy (Van): Kara ve Demiryolu.
- Esendere (Hakkari): Karayolu.
- Borualan (Iğdır): (Faal değil)
Tarihçe: 1926 Ankara Antlaşması ile belirlenmiştir.
Kritik Bilgi: Habur Sınır Kapısı, Ortadoğu ile ticarette hayati öneme sahiptir.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Habur (İbrahim Halil) (Şırnak): Karayolu. (En İşlek)
- Üzümlü (Hakkari): Karayolu.
- Şemdinli-Derecik (hakkari): karayolu.
- Gülyazı (Şırnak): (Faal değil)
- Ovaköy (Şırnak): (GÜNCEL/PLANLANAN: Kalkınma Yolu Projesi kapsamında açılması planlanmaktadır, henüz faal değildir).
Tarihçe: 1939'da Hatay'ın Anavatana katılmasıyla son şeklini almıştır. En son çizilen sınırımızdır.
Kritik Bilgi: Türkiye'nin en uzun kara sınırıdır. Büyük kısmı yapay sınırdır.
Sınır Kapıları (Tam Liste):
- Yayladağı (Hatay): Karayolu.
- Cilvegözü (Hatay): Karayolu. (İşlek)
- Zeytin Dalı (Hatay): Karayolu. (Zeytin Dalı Harekatı sonrası açılan yeni kapıdır).
- İslahiye (Gaziantep): Demiryolu.
- Öncüpınar (Kilis): Karayolu.
- Çobanbey (Gaziantep): Kara ve Demiryolu.
- Karkamış (Gaziantep): Karayolu.
- Mürşitpınar (Şanlıurfa): Karayolu.
- Akçakale (Şanlıurfa): Karayolu.
- Ceylanpınar (Şanlıurfa): Karayolu.
- Şenyurt (Mardin): Karayolu.
- Nusaybin (Mardin): Kara ve Demiryolu.
D. DENİZ SINIRLARI VE KITA SAHANLIĞI (MAVİ VATAN)
Türkiye'nin jeopolitiğinde denizler de kritik öneme sahiptir.
- Kıyı Uzunluğu: Toplam kıyı uzunluğu (adalar dahil) 8333 km'dir.
- Karasuları: Ege Denizi'nde 6 deniz mili, Karadeniz ve Akdeniz'de 12 deniz milidir. Ege'de 12 mile çıkarılması Yunanistan ile ciddi bir sorundur.
- Münhasır Ekonomik Bölge (MEB) ve Kıta Sahanlığı: Özellikle Doğu Akdeniz'de enerji kaynaklarının (doğalgaz) keşfiyle deniz yetki alanlarının belirlenmesi (Mavi Vatan Doktrini) büyük önem kazanmıştır. Libya ile yapılan anlaşma bu kapsamdadır.
Ünite Sonu Değerlendirme ve Taktikler
Altın Ayırt Etme Taktiği:
Bir durumun nedenini sorgulayın:
- Cevap; Enlem, Boylam, Eksen Eğikliği, Dünya'nın Şekli ise ➡️ Matematik Konum.
- Cevap; Yükselti, Engebe, Dağların Uzanışı, Denizellik, Karasallık, Jeopolitik, Komşular, Yer Şekilleri ise ➡️ Özel Konum.