Türkiye'nin Yer Şekilleri

Peribacaları, hem iç hem de dış kuvvetlerin etkisiyle oluşan özel şekillerdir.

• İç Kuvvet: Volkanik faaliyetler sonucu oluşan ve kolay aşınan tüf tabakası.
• Dış Kuvvet: Akarsuların (sel suları) ve rüzgârların bu tüf tabakasını aşındırması.

En güzel örnekleri Nevşehir (Kapadokya), Van (Vankadokya) ve Erzurum'da (Narman) görülür.

Ege Bölgesi'nin en karakteristik yer şekli, kırılma sonucu oluşmuş ve kıyıya dik uzanan horst (dağ) ve graben (ova) sistemidir. Bu sistem kuzeyden güneye şu şekilde sıralanır:

• Kaz Dağları (Horst)
• Bakırçay Ovası (Graben)
• Madra Dağları (Horst)
• Gediz Ovası (Graben)
• Yunt Dağları (Horst)
• Bozdağlar (Horst)
• K. Menderes Ovası (Graben)
• Aydın Dağları (Horst)
• B. Menderes Ovası (Graben)

Ege Bölgesi'nde yer alan Manisa-Kula çevresindeki volkanik araziler, Türkiye'nin ilk ve tek UNESCO tescilli jeoparkıdır. Bu alan, en genç volkanik oluşumları barındırdığı için "yanık ülke" olarak da adlandırılır ve ilk insanlara ait olduğu düşünülen ayak izleri burada bulunmuştur.

Dalgaların taşıdığı kumların bir koy veya körfezin önünü kapatmasıyla oluşan göllere lagün veya kıyı set gölü denir. Bu oluşumlar aynı zamanda limanlı kıyı tipini de meydana getirir. Türkiye'deki en bilinen örnekleri İstanbul'daki Terkos (Durusu), Büyükçekmece ve Küçükçekmece gölleridir.

Yatak eğiminin azaldığı yerlerde akarsuyun "S" harfi gibi kıvrımlar çizerek akmasıyla oluşan şekillerdir. Menderesler oluşturan bir akarsuyun:

• Yatak eğimi azalmıştır.
• Akış hızı yavaşlamıştır.
• Boyu uzamıştır.
• Aşındırma gücü azalmış, biriktirme faaliyeti artmıştır.
• Hem aşındırma hem biriktirme yaptığı için yatağı sürekli yer değiştirir.

En yaygın olarak Ege Bölgesi'ndeki akarsularda görülür.

Türkiye karstik arazi bakımından zengin olduğu için çok sayıda mağaraya ev sahipliği yapar. Bunlardan bazıları rekor özelliklere sahiptir:

• En Derin Mağara: Mersin'deki Peynirlikönü Mağarası (-1429 m).
• En Uzun Mağara: Isparta'daki Pınargözü Mağarası (yaklaşık 16 km).
• İlk Yerleşmelerin Görüldüğü Mağara: Antalya'daki Karain Mağarası.

Türkiye'nin orta kuşakta yer alması nedeniyle buzullar sadece yüksek dağ zirvelerinde bulunur. Güncel buzulların ve buzul izlerinin (sirk gölleri, morenler) görüldüğü başlıca dağlar haritada gösterilmiştir. Bu dağların ortak özelliği yükseltilerinin fazla olmasıdır. Ege ve Güneydoğu Anadolu'da yükselti az olduğu için buzul şekillerine rastlanmaz.

Türkiye'nin genç ve tektonik olarak aktif bir ülke olmasının kanıtı, ülkeyi boydan boya geçen üç büyük fay hattıdır:

• Kuzey Anadolu Fay Hattı (KAF): Saros Körfezi'nden başlayıp Van'a kadar uzanan, dünyanın en aktif faylarından biridir.
• Doğu Anadolu Fay Hattı (DAF): Hatay'dan başlayıp Bingöl-Karlıova'ya kadar uzanır.
• Batı Anadolu Fay Hattı (BAF): Ege Bölgesi'nde çok sayıda irili ufaklı faydan oluşan bir sistemdir.

Dağ yamaçlarından inen akarsuların taşıdıkları alüvyonları, dağın eteğindeki eğimin azaldığı yerde biriktirmesiyle oluşan birikinti koni ve yelpazelerinin birleşmesi sonucu meydana gelen verimli ovalardır. Türkiye'deki en tipik örneği Bursa Ovası'dır.

Türkiye'de fay hatlarının yaygın olması, yer şekilleri ve ekonomik faaliyetler üzerinde doğrudan etkilidir:

• Deprem Riski: Ülke topraklarının büyük bir kısmı yüksek deprem riski taşır.
• Jeotermal Enerji: Sıcak su kaynakları (kaplıcalar) bakımından zengindir.
• Tektonik Ovalar: Verimli tarım alanları olan graben ovaları bu hatlar üzerinde oluşmuştur.
• Volkanizma: Volkanik dağlar genellikle fay hatları boyunca sıralanmıştır.

Volkanik araziler tehlikeli olsalar da coğrafi açıdan önemli avantajlar sunarlar. Püsküren lav ve küllerin ayrışmasıyla oluşan topraklar mineral bakımından çok zengindir. Bu nedenle volkanik arazilerde patates, soğan ve üzüm gibi ürünlerin tarımı yaygındır. Kapadokya ve çevresi buna en güzel örnektir.

Bitki örtüsünden yoksun, kolay aşınabilen (tüf, kil) ve eğimli yamaçlarda, sel sularının yüzeyi çok sayıda dar ve keskin sırtlarla ayırması sonucu oluşan arazi şeklidir. Bu araziler tarıma elverişsizdir. Türkiye'de en yaygın olarak İç Anadolu Bölgesi'nde (Kapadokya çevresi) ve Ankara'da görülür.

Akarsu yatağının her iki tarafında görülen basamak şeklindeki düzlüklerdir. Bir akarsuyun hem aşındırma hem de biriktirme yapmasıyla oluşur. Oluşumu, akarsu yatağının bulunduğu arazinin toptan yükselmesine (epirojenez) veya deniz seviyesinin alçalmasına (regresyon) bağlıdır. Bu durum, akarsuyun yatağını yeniden derine kazmasına neden olur.

Konya'daki Obruk Platosu, üzerinde çok sayıda karstik erime şekli olan obruk bulunmasına rağmen, oluşum türü olarak Karstik Plato değildir. Obruk Platosu, yatay duruşlu tabakaların akarsular tarafından yarılmasıyla oluştuğu için Tabaka Düzlüğü Platosu olarak sınıflandırılır. Bu, ÖSYM'nin sıkça sorduğu bir ayrımdır.

Volkanik patlamalar sonucu çıkan lavların bir vadi veya çanağın önünü kapatmasıyla oluşan doğal set gölleridir. Türkiye'de bu göllerin tamamı Doğu Anadolu Bölgesi'nde, volkanik arazilerde yer alır. En önemlileri haritada gösterilen Van, Erçek, Nazik, Haçlı, Balık ve Çıldır gölleridir.

Heyelan sonucu kayan büyük toprak kütlelerinin bir vadinin önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir. Bu göller, heyelan olayının en sık yaşandığı Karadeniz Bölgesi'nde yoğunlaşmıştır. En bilinen örnekleri Bolu'daki Abant ve Yedigöller, Trabzon'daki Sera, Amasya'daki Borabay ve Erzurum'daki Tortum gölleridir.

İki doğal afet sıkça karıştırılır:

• Heyelan: Bol yağış, eğim ve killi toprak temel nedenlerdir. En çok İlkbahar mevsiminde ve Karadeniz'de görülür. Ağaçlandırma heyelanı önlemez, sadece yavaşlatabilir.


• Erozyon: Kuraklık, bitki örtüsü yoksunluğu ve yanlış arazi kullanımı temel nedenlerdir. En çok İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu'da görülür. Ağaçlandırma ve doğru tarım teknikleri erozyonu önlemenin en etkili yoludur.

Bazı göllerin oluşumunda birden fazla faktör etkili olmuştur. Bu göller "karma yapılı" olarak adlandırılır.

• Van Gölü: Hem tektonik bir çöküntü alanıdır hem de Nemrut volkanından çıkan lavların bu çöküntünün önünü kapatmasıyla oluşmuş bir volkanik set gölüdür.
• Uzungöl: Hem heyelan sonucu vadinin kapanmasıyla oluşmuş bir heyelan set gölüdür hem de içine dolan alüvyonlar nedeniyle alüvyal set özelliği gösterir.