Türkiye'nin Yer Şekilleri

Sularını denize ulaştırabilen akarsuların havzalarına Açık Havza, ulaştıramayanlara ise Kapalı Havza denir. Türkiye'de kapalı havzaların oluşmasının temel nedeni, yer şekillerinin engebeli ve etrafı dağlarla çevrili çanaklar oluşturmasıdır. Başlıca kapalı havzalarımız: Tuz Gölü, Van Gölü, Göller Yöresi ve Afyon'dur.

Akarsu rejimi, akarsuyun yıl içindeki akım (debi) değişikliğidir. Bu rejimler, yer şekillerinin iklim üzerindeki etkisiyle doğrudan ilişkilidir.

• Düzenli Rejim: Her mevsim yağış alan Karadeniz'de görülür. Dağlar nemli havayı kıyıda tutar.
• Düzensiz Rejim: Yazları kurak geçen Akdeniz ve Ege'de görülür. Kış yağışlarıyla akım artar, yazın neredeyse kurur.
• Karma Rejim: Fırat, Dicle, Kızılırmak gibi farklı iklim bölgelerinden geçen büyük nehirlerde görülür.

Türkiye'nin genç oluşumlu ve ortalama yükseltisinin fazla olması, akarsuların yatak eğimlerinin ve akış hızlarının yüksek olmasına neden olur. Bu durum, hidroelektrik enerji potansiyelini (HEP) artırır. Potansiyelin en yüksek olduğu bölge en dağlık ve en yüksek olan Doğu Anadolu, en düşük olduğu bölge ise en alçak ve düz olan Marmara'dır.

Göllerimiz bulundukları yerin coğrafi özelliklerine göre çeşitli amaçlarla kullanılır:

• Enerji Üretimi: Yüksek ve eğimli yerlerdeki göllerden (Tortum, Çıldır, Hazar, Kovada).
• Sulama ve İçme Suyu: Tatlı su göllerinden (Beyşehir, Eğirdir, Sapanca).
• Ulaşım: Yeterli büyüklükte olan Van Gölü'nde (Tatvan-Van arası feribot).
• Turizm: Doğal güzelliği olan yerlerdeki göllerden (Abant, Yedigöller, Uzungöl, Salda).

Doğrudan iklim ve ana kaya etkisiyle oluşan yerli topraklardır. Dağılışları, Türkiye'nin yer şekillerinin iklim üzerindeki etkisini yansıtır.

• Terra Rossa: Akdeniz iklim bölgesinin kalkerli arazilerinde.
• Kahverengi Orman: Karadeniz'in nemli ve dağlık ormanlarında.
• Podzol: Batı Karadeniz'in serin ve nemli yüksek iğne yapraklı ormanlarında.
• Step (Bozkır): İç bölgelerin karasal ikliminde.
• Çernezyom: Erzurum-Kars Platosu'nun sert karasal ikliminde.

Akarsuların taşıyıp biriktirdiği malzemelerle oluşan topraklardır. Farklı bölgelerden gelen zengin mineralleri taşıdıkları için çok verimlidirler ve bulundukları bölgenin iklim özelliklerini yansıtmazlar. Türkiye'nin en önemli tarım alanları olan delta ovaları (Çukurova, Bafra, Çarşamba vb.) ve iç bölgelerdeki tektonik ovalar bu topraklarla kaplıdır.

Eski göl tabanlarındaki killi ve kireçli arazilerde oluşurlar. Kurak mevsimde derin çatlaklar oluşur ve bu çatlaklara dökülen taşlar, yağışlı mevsimde toprak şişince tekrar yüzeye çıkar. Bu nedenle halk arasında "taş doğuran" veya "dönen toprak (kepir)" olarak bilinirler. Özellikle Trakya'da (Ergene Havzası) yaygındırlar ve ayçiçeği tarımı için elverişlidirler.

Doğu Karadeniz'de dağların yüksek ve kıyıya çok yakın-paralel uzanması, bölgenin coğrafyasını şekillendirmiştir:

• İklim: Yamaç yağışları ve Föhn rüzgârları görülür.
• Tarım: Eğimli yamaçlarda çay ve fındık tarımı yapılır (tarımda makine kullanımı zorlaşır).
• Yerleşme: Su kaynaklarının bolluğu ve arazinin engebeli olması nedeniyle dağınık yerleşme tipi yaygındır.
• Doğal Afet: Eğim ve yağış nedeniyle heyelan riski çok yüksektir.

Türkiye'de nüfusun dağılışı yer şekilleriyle doğrudan ilişkilidir. Nüfus genellikle; tarım, sanayi ve ulaşımın kolay olduğu alçak ve düz alanlarda yoğunlaşmıştır.

• Yoğun Nüfuslu Alanlar: Kıyı ovaları (Çukurova, Deltalar), tektonik çöküntü ovaları (Bursa, Malatya), platolar (Gaziantep) ve grabenler (Ege).
• Seyrek Nüfuslu Alanlar: Yüksek ve engebeli dağlık alanlar (Hakkari, Doğu Karadeniz Dağları), karstik platolar (Teke, Taşeli).

Akdeniz'de kıyıya paralel uzanan Toros Dağları, denizden gelen nemli havanın İç Anadolu'ya geçişini engeller. Bu durum:

• Akdeniz kıyı şeridinin bol yağış almasına, iç kesimlerin ise karasal ve kurak kalmasına neden olur.
• Nüfusun ve ekonomik faaliyetlerin (seracılık, turizm) dar kıyı şeridinde yoğunlaşmasına yol açar.
• Kıyı ile iç bölgeler arasında ulaşımın Çubuk, Sertavul, Gülek ve Belen gibi geçitlerle sağlanmasını zorunlu kılar.

Erozyon, toprağın dış kuvvetlerle aşınıp taşınmasıdır. Türkiye'de erozyonun şiddetli olmasının nedenleri arasında yer şekilleri de etkilidir. En fazla risk taşıyan bölgeler:

• İç Anadolu: Bitki örtüsünün cılız, iklimin yarı kurak ve rüzgâr erozyonunun etkili olduğu düzlükler.
• Güneydoğu Anadolu: Şiddetli buharlaşma ve kuraklık.
• Eğimli Araziler: Bitki örtüsünün tahrip edildiği tüm eğimli yamaçlarda su erozyonu riski yüksektir.

Heyelan (toprak kayması), eğimli yamaçlardaki toprak ve kaya kütlelerinin yer değiştirmesidir. Oluşumunda üç ana faktör rol oynar: eğimli arazi, bol yağış ve killi toprak yapısı. Bu üç faktörün bir arada en belirgin olduğu yerler Doğu Karadeniz başta olmak üzere Karadeniz Bölgesi'nin tamamıdır. Bu nedenle heyelan riski en yüksek bölgemizdir.

Türkiye'de dağların doğu-batı yönlü uzanması ülke coğrafyasını derinden etkiler. Bu uzanışın kıyıya göre konumu büyük farklar yaratır:

• Paralel Uzanış (Karadeniz-Akdeniz): Deniz etkisi içeri giremez, kıyı ile iç kesimler arası iklim, bitki örtüsü ve tarım ürünleri keskin bir şekilde değişir. Ulaşım zordur.
• Dik Uzanış (Ege): Deniz etkisi 150-200 km kadar içlere sokulabilir. İklim ve tarım ürünleri daha geniş bir alana yayılır. Ulaşım kolaydır.

Türkiye'nin yer şekilleri çeşitliliği, turizm potansiyelini de çeşitlendirmiştir.

• Dağlık Alanlar: Kış turizmi ve kayak merkezleri (Uludağ, Erciyes, Palandöken).
• Platolar: Yayla turizmi (Doğu Karadeniz, Toroslar).
• Kıyılar: Yaz turizmi (plajlar, koylar).
• Volkanik Araziler: Kültür ve doğa turizmi (Kapadokya), krater gölleri (Nemrut).
• Karstik Araziler: Mağara turizmi (Karain, Damlataş), travertenler (Pamukkale).

Ulaşım ağlarının gelişimi ve maliyeti, yer şekillerinden doğrudan etkilenir.

• Düz Araziler (İç Anadolu, Marmara, G.Doğu Anadolu): Yol yapım maliyetleri düşüktür, ulaşım ağları daha sık ve gelişmiştir.
• Engebeli Araziler (Doğu Anadolu, Karadeniz): Yol yapım maliyetleri çok yüksektir. Güzergahlar vadileri ve geçitleri takip eder; çok sayıda tünel, viyadük ve köprü inşa edilmesini gerektirir.

Konya Ovası, Türkiye'nin en büyük tektonik ovasıdır ve ülkenin en önemli tarım alanıdır. Düz ve geniş arazisi sayesinde modern tarım tekniklerinin ve makine kullanımının en yaygın olduğu yerdir. Bu özellikleriyle "Türkiye'nin tahıl ambarı" unvanını almıştır.

Analiz Bilgisi: Peneplen, akarsu aşındırmasının son evresinde arazinin deniz seviyesine yakın, hafif dalgalı bir düzlüğe dönüşmesidir. Türkiye, IV. Jeolojik zamanda toptan yükselmeye devam eden genç bir ülke olduğu için akarsuları henüz denge profiline ulaşamamış ve peneplen oluşturamamıştır. Türkiye'de peneplen arazilerin bulunmaması, ülkenin jeolojik olarak genç olduğunun en önemli kanıtlarından biridir.

Tektonik depremlerin yanı sıra, yerel etkiye sahip çöküntü depremleri de görülür. Bunların oluşumu doğrudan yer yapısıyla ilgilidir.

• Karstik Alanlarda: Yeraltı sularının kireçtaşını eritmesiyle oluşan mağara tavanlarının çökmesi (Konya, Antalya çevresi).
• Maden Ocaklarında: Maden galerilerinin tavanlarının çökmesi (Zonguldak taş kömürü havzası).

Bu depremlerin etki alanı dar ve yıkım gücü azdır.