Türkiye'nin İklimi ve Bitki Örtüsü

Kızılçam, Akdeniz ikliminin en belirgin ağaç türüdür. Sıcacığa ve kuraklığa dayanıklıdır. Türkiye, dünya Kızılçam ormanlarının en geniş yayılış alanına sahiptir. Maki bitki örtüsü, aslında büyük ölçüde tahrip edilmiş Kızılçam ormanlarının yerine ortaya çıkmıştır. Haritada Kızılçam'ın doğal yayılış alanı gösterilmiştir.

Türkiye'de en geniş alana yayılan ve en fazla bulunan ağaç türü Meşe'dir. Ülkenin hemen hemen her iklim bölgesine uyum sağlayabilen çok sayıda türü bulunur. Bu geniş yayılışı, meşenin iklim ve toprak konusunda seçici olmamasından kaynaklanır.

Maki bitki örtüsünün aşırı tahrip edildiği (keçi otlatması, yangın vb.) yerlerde ortaya çıkan, daha kısa boylu ve seyrek çalılıklara Garig veya Frigana denir. Genellikle diz boyunu geçmeyen, dikenli ve kokulu bitkilerden oluşur. En bilinen örnekleri lavanta, kekik, funda ve yasemin'dir.

Karadeniz Bölgesi'nde, özellikle kıyı kesimlerdeki ormanların tahrip edilmesiyle ortaya çıkan, makiye benzeyen ancak nemli ortamda yetişen çalılara Psödomaki (Yalancı Maki) denir. Maki gibi yaz kuraklığına dayanıklı değillerdir. En bilinen örnekleri fındık, orman gülü, muşmula ve dişbudak'tır.

İç Anadolu ve Doğu Anadolu gibi karasal iklim bölgelerinde, eskiden orman olan alanların insanlar tarafından (tarla açma, aşırı otlatma, yerleşme) yok edilmesi sonucu ortaya çıkan bozkırlara Antropojen Bozkır denir. Bu bozkırların içinde yer yer tek tük ağaçların görülmesi, o alanın eskiden orman olduğunun en büyük kanıtıdır.

Geçmiş jeolojik dönemlerdeki iklim koşullarında yaygın olan ancak günümüz iklim koşullarında sadece belirli ve sınırlı alanlarda yaşamaya devam eden bitkilere Relikt (Kalıntı) Bitki denir. Örneğin, normalde Karadeniz bitki örtüsüne ait olan kayın ve ıhlamur gibi ağaçların Akdeniz'deki Nur Dağları'nda bulunması, bu duruma en güzel örnektir.

Türkiye, dünyada endemik bitki çeşitliliği en zengin ülkelerden biridir. Bunun temel nedenleri yer şekilleri çeşitliliği, iklim geçişleri ve jeolojik geçmişidir. Endemik bitkilerin en yoğun olduğu yer Toros Dağları kuşağıdır.
Bazı Ünlü Endemik Bitkiler:

• Kazdağı Göknarı (Kaz Dağları)
• İspir Meşesi (Doğu Anadolu)
• Datça Hurması (Muğla)
• Kasnak Meşesi (Göller Yöresi)

Not: Antalya, yüz ölçümü büyük olduğu ve Toroslar geniş yer kapladığı için il bazında ilk sıradadır. Ancak ormanların en sık ve gür olduğu yer Karadeniz Bölgesi'dir.

Don olayı, sıcaklığın 0°C'nin altına düşmesidir ve tarım için büyük bir risktir. Türkiye'de don riski, yükselti ve karasallığa bağlı olarak doğuya ve iç kesimlere gidildikçe artar. Don riskinin en az olduğu yerler, denizellik etkisiyle ılıman olan Akdeniz ve Ege kıyı şerididir. Bu nedenle narenciye gibi dona dayanıksız ürünler ve seracılık bu kıyılarda yoğunlaşmıştır.

Bir bölgede tarım için sulamaya duyulan ihtiyaç, yağış miktarı ve rejimiyle ilgilidir.

• Sulama İhtiyacı En Fazla: Yağışın az, yaz kuraklığının ve buharlaşmanın şiddetli olduğu Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu Bölgeleri.
• Sulama İhtiyacı En Az: Her mevsim yağışlı olan ve düzenli rejime sahip Karadeniz Bölgesi.

Çevresine göre farklı iklim özelliklerinin görüldüğü dar alanlara mikroklima denir. Bu alanlarda, normalde orada yetişmesi beklenmeyen ürünler yetiştirilebilir.

• Rize Kıyıları: Föhn rüzgarları sayesinde turunçgil.
• Iğdır Ovası: Çevresine göre alçakta kaldığı için pamuk.
• Anamur Kıyıları: Kış ılıklığı sayesinde muz.

Kırsal kesimde evlerin birbirine olan konumu, iklimin su kaynakları üzerindeki etkisine bağlıdır.

• Dağınık Yerleşme: Su kaynaklarının bol olduğu, arazinin engebeli olduğu Karadeniz Bölgesi'nde yaygındır. Evler su kaynaklarına yakın, birbirinden uzak kurulur.
• Toplu Yerleşme: Su kaynaklarının kıt ve belirli noktalarda toplandığı, arazinin düz olduğu İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu'da yaygındır. Evler su kaynağının (çeşme, kuyu) etrafında toplanır.

Geleneksel kırsal konutlarda kullanılan yapı malzemesi, o bölgenin iklimi ve doğal çevresinden elde edilen malzemelerle doğrudan ilişkilidir.

• Ahşap Evler: Ormanların gür olduğu Karadeniz.
• Kerpiç (Toprak) Evler: Yağışın az, kuraklığın belirgin olduğu İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu.
• Taş Evler: Kalkerli arazinin yaygın olduğu Akdeniz ve volkanik taşların bulunduğu Doğu Anadolu.

Yıllık sıcaklık farkı, en sıcak ay ile en soğuk ay arasındaki farktır ve karasallık-denizellik derecesini gösterir.

• Farkın En Fazla Olduğu Yer: Karasallığın, yükseltinin ve kış soğuklarının en şiddetli olduğu Erzurum-Kars Bölümü'dür.
• Farkın En Az Olduğu Yer: Nemliliğin yıl boyunca yüksek olduğu Doğu Karadeniz kıyı şerididir.

Sis, bir bölgenin iklim özellikleri hakkında bilgi verir.

• Karadeniz Kıyıları: Sıcak ve nemli deniz havasının, serin kara üzerine gelmesiyle oluşur. Yıl boyunca sıkça görülür.
• Marmara ve Boğazlar Çevresi: Özellikle kış aylarında Karadeniz'den gelen soğuk havanın, ılıman Marmara Denizi üzerindeki nemli havayla karşılaşmasıyla yoğun olarak görülür. Ulaşımı olumsuz etkiler.
• İç Bölgeler: Kış aylarında soğuk zemine temas eden havanın yoğunlaşmasıyla oluşur.

Ormanların yetişebildiği en alçak ve en yüksek seviyeler iklim koşullarına bağlıdır.

• Orman Alt Sınırı: Yağış miktarının belirlediği sınırdır. Yağışın bol olduğu Karadeniz'de ormanlar deniz seviyesinden başlarken, yağışın az olduğu İç Anadolu'da orman alt sınırı daha yüksektir (1000-1200 m).
• Orman Üst Sınırı: Sıcaklığın (enlem ve bakı) belirlediği sınırdır. Enleme bağlı olarak güneydeki Toroslar'da 2200-2500 metrelere kadar çıkarken, kuzeydeki Karadeniz Dağları'nda 2000-2200 metre civarındadır.

Kuraklık, sadece yağış azlığı değil, aynı zamanda buharlaşma şiddetiyle de ilgilidir. Türkiye'de:

• En Şiddetli Kuraklık: Yaz sıcaklıklarının ve buharlaşmanın en yüksek olduğu Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde yaşanır.
• En Az Kuraklık: Yazların serin ve yağışlı geçtiği, buharlaşmanın düşük olduğu Karadeniz Bölgesi'nde kuraklık belirgin değildir.

Rize ve Doğu Karadeniz kıyılarının Türkiye'nin en çok yağış alan yeri olmasının birkaç temel nedeni vardır:

• Yıl Boyu Hakim Rüzgar Yönü: Denizden (kuzeybatıdan) gelen nemli hava kütlelerine sürekli açıktır.
• Dağların Konumu: Yüksek Kaçkar Dağları'nın kıyıya çok yakın ve paralel uzanması, gelen nemli havayı anında yükseltip soğutarak bol yamaç (orografik) yağışına neden olur.

İki kavramın sıcaklık üzerindeki etkisi karıştırılabilir:

• Aynı Yükseltideki İzmir ve Van: İzmir denizel, Van karasaldır. Van'ın kışın daha soğuk, yazın daha sıcak olması (yani sıcaklık farkının fazla olması) karasallık sonucudur.
• Aynı Enlemdeki İzmir ve Erzurum: İkisi de karasal olsaydı bile Erzurum çok daha soğuk olurdu. Bunun temel nedeni Erzurum'un çok daha yüksek olmasıdır.