Türkiye'de Nüfus ve Yerleşme

Nüfusun özelliklerini inceleyen bilim dalına Demografi denir. Türkiye'deki nüfus sayımlarında önemli tarihler şunlardır:

Grafik incelendiğinde, Türkiye nüfusunun sürekli arttığı, ancak nüfus artış hızının yıllara göre dalgalandığı görülmektedir. Nüfus artış hızı hiçbir zaman eksiye düşmemiştir, bu da nüfusun miktar olarak hiç azalmadığını gösterir.

Türkiye'nin nüfus artış hızında bazı önemli dönemler vardır:

• 1940-1945: II. Dünya Savaşı nedeniyle seferberlik ilan edilmesi ve ekonomik zorluklar yüzünden artış hızı tarihinin en düşük seviyesine inmiştir.
• 1955-1960: Savaş sonrası refah artışı ve sağlık hizmetlerinin iyileşmesiyle artış hızı tarihinin en yüksek seviyesine çıkmıştır.
• 1985 sonrası: Aile planlaması, kadının iş hayatına girmesi ve kentleşme gibi nedenlerle nüfus artış hızı genel bir azalma eğilimine girmiştir.

2023 yılına ait bu piramit, "arı kovanı" şekline benzemektedir. Bu durum, Türkiye'nin nüfus yapısındaki değişimi gösterir:

• Piramidin tabanının daralması, doğum oranlarının düştüğünü gösterir.
• Orta kısımların (yetişkin nüfus) geniş olması, hala dinamik bir nüfusa sahip olduğumuzu gösterir.
• Üst kısmın yavaşça genişlemesi, ortalama yaşam süresinin uzadığını ve nüfusun yaşlandığını gösterir.

Bir ülkedeki 0-14 yaş (genç bağımlı) ve 65+ yaş (yaşlı bağımlı) nüfusun toplamına bağımlı nüfus denir. Türkiye'de doğum oranlarının azalması ve yaşam süresinin uzamasıyla genç bağımlı nüfus oranı azalırken, yaşlı bağımlı nüfus oranı artmaktadır. Bu duruma demografik yaşlanma denir ve gelişmekte olan ülkelerin bir özelliğidir.

Bir yerdeki toplam nüfusun, o yerin yüz ölçümüne bölünmesiyle elde edilir. Kısacası kilometrekareye düşen insan sayısıdır.

• En Yoğun Bölge: Nüfusu çok, yüz ölçümü küçük olan Marmara Bölgesi'dir.
• En Seyrek Bölge: Nüfusu az, yüz ölçümü büyük olan Doğu Anadolu Bölgesi'dir.

Bir yerdeki çiftçi nüfusunun, o yerdeki tarım alanlarına bölünmesiyle bulunur. Bu yoğunluk, yer şekilleriyle doğrudan ilişkilidir.

• En Yoğun: Tarım alanlarının dar, arazinin engebeli olduğu Doğu Karadeniz ve Hakkari gibi yerler.
• En Seyrek: Tarım alanlarının çok geniş olduğu İç Anadolu (Konya Ovası) gibi yerler.

Toplam nüfusun, toplam tarım alanına bölünmesiyle bulunur. Tarım alanlarının toplam nüfusu ne ölçüde besleyebileceğini gösterir.

• En Yoğun: Nüfusun çok kalabalık, tarım alanlarının ise çok sınırlı olduğu İstanbul, Kocaeli gibi sanayi şehirleri.
• En Seyrek: Nüfusa oranla tarım alanlarının geniş olduğu İç Anadolu gibi yerler.

Türkiye'de nüfusun yoğunlaştığı yerler, genellikle elverişli doğal ve beşeri koşulların birleştiği alanlardır:

• Çatalca-Kocaeli: Sanayi, ticaret, ulaşım.
• Kıyı Ege (İzmir çevresi): Verimli tarım, sanayi, turizm, liman.
• Doğu Karadeniz Kıyıları: İklimin ılımanlığı (iç kesimlere göre).
• Antalya Körfezi: Turizm ve seracılık.
• Bursa, Ankara, Adana: Tarım, sanayi ve idari fonksiyonlar.

Türkiye'de nüfusun seyrek olduğu yerler, genellikle coğrafi koşulların zorlu olduğu alanlardır:

• Teke ve Taşeli Platoları: Karstik (geçirimsiz) ve engebeli arazi.
• Tuz Gölü ve Çevresi: Aşırı kuraklık ve tuzlu topraklar.
• Hakkari Bölümü: Aşırı engebe ve sert iklim koşulları.
• Yıldız Dağları Bölümü: Ana ulaşım yollarına sapa kalması ve engebe.
• Biga Yarımadası: Ulaşım yollarına sapa kalması.

Türkiye'de 1980'lerden itibaren hızlanan kentleşme süreciyle birlikte kırsal nüfus oranı sürekli azalırken, kentsel nüfus oranı artmıştır. 2023 verilerine göre Türkiye nüfusunun %93'ünden fazlası il ve ilçe merkezlerinde (kent) yaşamaktadır. Kırsal nüfus oranı ise %7'nin altına düşmüştür. Bu, Türkiye'nin sanayileşen ve gelişen bir ülke olduğunun göstergesidir.

2023 nüfus verilerine göre Türkiye nüfusunun coğrafi bölgelere göre sıralaması şöyledir:

1. Marmara Bölgesi
2. İç Anadolu Bölgesi
3. Akdeniz Bölgesi
4. Ege Bölgesi
5. Güneydoğu Anadolu Bölgesi
6. Karadeniz Bölgesi
7. Doğu Anadolu Bölgesi

Türkiye'nin nüfus dağılımı iller arasında büyük farklılıklar gösterir.

• En Kalabalık 5 İl: İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Antalya.
• En Az Nüfuslu İl: Bayburt.

İstanbul tek başına Türkiye nüfusunun yaklaşık %18-19'unu barındırır.

Türkiye genelinde erkek nüfusu, kadın nüfusundan bir miktar fazladır. Ancak bu durum yaş gruplarına göre değişir:

• Genç ve Yetişkin Nüfus: Erkek nüfus daha fazladır.
• Yaşlı Nüfus (65+): Kadınların ortalama yaşam süresi daha uzun olduğu için bu yaş grubunda kadın nüfusu erkeklerden daha fazladır.

Türkiye'de nüfusun dağılışını etkileyen en önemli doğal faktör yer şekilleridir. Nüfus, yükseltinin az ve eğimin düşük olduğu yerlerde toplanmıştır. Bu nedenle:

• Kıyıdaki delta ovaları (Çukurova, Bafra)
• Tektonik kökenli iç ovalar (Konya, Bursa, Malatya)
• Alçak platolar (Gaziantep)

gibi alanlar sık nüfusludur.

Ulaşım ağlarının kesişim noktasında bulunan, ana yollar üzerindeki şehirler nüfusun toplandığı merkezler haline gelmiştir. Haritada gösterilen Ankara, İstanbul, Kayseri, Gaziantep, Afyonkarahisar gibi şehirler, yolların kavşak noktasında bulunmaları sayesinde tarih boyunca gelişmiş ve nüfus çekmiştir. Buna karşın Yıldız Dağları, Biga Yarımadası gibi sapa kalan yerler seyrek nüfusludur.

Su, yaşamın ve ekonomik faaliyetlerin temelidir. Bu nedenle nüfus, su kaynaklarına yakın yerlerde yoğunlaşmıştır. Özellikle kurak ve yarı kurak iklimin etkili olduğu İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu'da, akarsu boyları (Fırat, Dicle, Kızılırmak) ve su kaynaklarının bulunduğu alanlar tarih boyunca önemli yerleşim merkezleri olmuştur.

Cumhuriyet sonrası dönemde Türkiye'de nüfusun dağılışını etkileyen en önemli beşeri faktör sanayileşmedir. Sanayi tesislerinin yoğunlaştığı yerler, sunduğu iş imkanları nedeniyle yoğun göç almış ve Türkiye'nin en kalabalık alanları haline gelmiştir. İstanbul, Kocaeli, Bursa, İzmir, Adana ve Ankara bu duruma en iyi örneklerdir.