Türkiye'de Nüfus ve Yerleşme

Türkiye'de kentleşme, özellikle 1950'lerden sonra tarımda makineleşme ve sanayileşmenin hızlanmasıyla büyük bir ivme kazanmıştır. 1985 yılında ilk kez kent nüfusu, kır nüfusunu geçmiştir. Bu süreç günümüzde de devam etmektedir.

Büyükşehir, nüfusu, ekonomik ve sosyal yapısı belirli bir seviyenin üzerinde olan, çevresindeki yerleşimleri etkileyen merkezi şehirlerdir. Türkiye'de ilk büyükşehirler 1984 yılında İstanbul, Ankara ve İzmir olmuştur. 2024 itibarıyla Türkiye'de 30 büyükşehir belediyesi bulunmaktadır.

Türkiye'deki 30 büyükşehir, ülke geneline yayılmış olsa da özellikle batı ve kıyı bölgelerde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu dağılış, sanayi, ticaret ve turizm gibi ekonomik faaliyetlerin yoğunluğu ile paralellik gösterir.

Şehirler, gelişimlerini sağlayan en baskın ekonomik faaliyete göre sınıflandırılır. Bir şehirde birden fazla fonksiyon bulunabilir ancak biri genellikle diğerlerinden daha baskındır. Başlıca fonksiyonlar: idari, sanayi, liman, tarım, turizm, maden, kültürel ve dini fonksiyonlardır.

Bir ülkenin veya ilin yönetim merkezi olma özelliği taşıyan şehirdir. Türkiye'nin en önemli ve en büyük idari şehri, başkent olması nedeniyle Ankara'dır. Ankara'nın gelişmesinde başkent olması ve devlet kurumlarının burada yer alması en temel faktördür.

Ekonomisi büyük ölçüde fabrika üretimine ve sanayi tesislerine dayalı olan şehirlerdir. Bu şehirler yoğun göç alırlar. Başlıca örnekler: İstanbul, Kocaeli (İzmit), Bursa, Sakarya, Gaziantep ve İskenderun.

Geniş bir hinterlanda (art bölge) sahip, ithalat ve ihracatın yapıldığı önemli limanlara sahip şehirlerdir. Bu şehirlerde ticaret de çok gelişmiştir. Başlıca örnekler: İstanbul, İzmir, Mersin, Samsun ve İskenderun.

Ekonomisi, çevresindeki verimli tarım alanlarına ve bu alanlarda yetişen ürünlerin ticaretine dayalı olan şehirlerdir. Bu şehirlere "Tarımsal Kent" veya "Kırsal Kent" de denir. Örnekler: Konya, Şanlıurfa, Adana, Rize, Aydın.

Ekonomik gelirlerinin önemli bir kısmını turizm faaliyetlerinden elde eden şehirlerdir. Turizm yaz veya kış odaklı olabilir. Örnekler: Antalya, Muğla (Bodrum, Fethiye), İzmir (Çeşme) yaz turizmi; Bursa (Uludağ), Erzurum (Palandöken) kış turizmi için önemlidir.

Gelişimi, yakınında çıkarılan bir maden veya enerji kaynağına bağlı olan şehirlerdir. Bu şehirlerin ekonomisi madene dayalıdır.

Şehir	Maden / Enerji Kaynağı
Zonguldak	Taş Kömürü
Soma, Elbistan	Linyit
Batman	Petrol
Artvin (Murgul)	Bakır

Nüfusunun önemli bir kısmını üniversite öğrencilerinin oluşturduğu, sosyal ve kültürel yaşamın canlı olduğu şehirlerdir. Bu şehirlerin ekonomisinde öğrenci harcamaları önemli bir yer tutar. Başlıca örnekler: Eskişehir, Ankara, İstanbul, İzmir.

Tarihi ve dini açıdan önemli merkezlere ev sahipliği yapan ve bu nedenle inanç turizmi çeken şehirlerdir. Örnekler: Konya (Mevlana), Şanlıurfa (Balıklıgöl), İstanbul (Sultanahmet, Eyüp), Edirne (Selimiye Camii).

Önemli kara, demir, deniz veya hava yollarının kesişim noktasında bulunan ve bu sayede gelişen şehirlerdir. Afyonkarahisar ve Kayseri karayollarının, Ankara ve Eskişehir ise demiryollarının kavşak noktasında olmaları sayesinde gelişmişlerdir.

Cumhuriyet tarihi boyunca nüfus politikaları dönemlere göre değişmiştir:

• 1923-1965: Nüfusu artırmaya yönelik politikalar izlenmiştir.
• 1965-2005: Nüfus artış hızını düşürmeye yönelik politikalar uygulanmıştır.
• 2005 sonrası: Nüfus artış hızını düşürmekten çok, nüfusun niteliğini (eğitim, sağlık) iyileştirmeye ve aileleri en az 3 çocuk yapmaya teşvik etmeye yönelik politikalara geçilmiştir.

Çalışan nüfusun sektörlere göre dağılımı, bir ülkenin gelişmişlik göstergesidir. Türkiye'de çalışanların %50'den fazlası hizmet sektöründedir. Bu oran, Türkiye'nin gelişmekte olan bir ülke olduğunu gösterir. Tarım sektörünün payı giderek azalırken, sanayi ve hizmet sektörlerinin payı artmaktadır.

Doğrudan doğadan kaynak elde etmeye dayalı faaliyetlerdir (Tarım, hayvancılık, madencilik). Bu sektörde çalışanların oranı bir ülkede ne kadar yüksekse, o ülke o kadar az gelişmiştir. Türkiye'de bu sektörde çalışanların oranı %20'nin altındadır ve çoğunlukla kırsal kesimde yaşarlar.

Hammaddenin işlenerek mamul maddeye dönüştürüldüğü faaliyetlerdir (Sanayi, imalat, inşaat). Bu sektör, kentleşmeyi ve sanayi şehirlerinin büyümesini tetikler. Türkiye'de çalışan nüfusun yaklaşık %25-30'u bu sektörde istihdam edilmektedir.

İnsanlara hizmet sunan tüm sektörleri kapsar (Eğitim, sağlık, turizm, bankacılık, ulaşım). Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde en büyük istihdam alanıdır. Türkiye'de çalışan nüfusun yarıdan fazlası bu sektördedir ve bu durum kentleşme oranının yüksekliği ile doğrudan ilişkilidir.

Bunlar hizmet sektörünün daha da özelleşmiş kollarıdır.

• Dördüncül Faaliyetler: Bilgi teknolojileri, yazılım, AR-GE gibi yüksek teknolojiye dayalı hizmetlerdir.
• Beşincil Faaliyetler: CEO'lar, kamu ve özel sektördeki üst düzey yöneticiler gibi karar verici pozisyonları içerir.

Bu sektörlerin gelişmesi, bir ülkenin yüksek gelişmişlik düzeyine ulaştığını gösterir.

Büyük şehirlerin (metropollerin) etki alanları farklılık gösterir. İstanbul, ekonomik, sosyal ve kültürel faaliyetleriyle sadece Türkiye'yi değil, çevresindeki ülkeleri de etkileyen küresel bir etkiye sahiptir. Ankara ve İzmir'in etki alanları daha çok ulusal düzeydedir. Diğer şehirlerin etki alanları ise genellikle kendi bölgeleriyle sınırlıdır.