CUMHURİYET DÖNEMİ İÇ POLİTİKA VE SİYASİ PARTİLER
GİRİŞ: Siyasi Hayatın Temelleri
Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla birlikte, ulusal egemenliğin tam olarak tesis edilmesi için siyasi partilerin kurulması bir zorunluluktu. Atatürk, demokrasiyi yerleştirmek amacıyla farklı görüşlerin temsil edildiği çok partili bir sistem hedeflemiştir. Ancak dönemin koşulları bu geçişi zorlaştırmıştır.
A. İLK SİYASİ PARTİ: CUMHURİYET HALK FIRKASI (9 Eylül 1923)
Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk siyasi partisidir. Mustafa Kemal tarafından kurulmuştur. (İlk adı Halk Fırkası'dır).
🔍 DETAY ANALİZ: CHP'nin Kökeni ve İlk Kongresi
Özellikleri:
- İnkılapları gerçekleştiren partidir.
- Ekonomide Devletçilik modelini benimsemiştir (özellikle 1930'lardan sonra).
- 1923'ten 1950'ye kadar kesintisiz iktidarda kalmıştır.
B. ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ DENEMELERİ (Atatürk Dönemi)
Amaçlar: Demokrasiyi tam işletmek, hükümetin denetlenmesini sağlamak (muhalefet ihtiyacı) ve farklı görüşlerin meclise yansımasını sağlamak.
1. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF) (17 Kasım 1924)
Türkiye Cumhuriyeti'nin İLK MUHALEFET PARTİSİDİR. Milli Mücadele'nin önemli komutanları tarafından kurulmuştur.
🔑 ŞİFRELEME: TCF Kurucuları (KARAR)
- Kazım Karabekir (Parti Başkanı)
- Ali Fuat Cebesoy
- Rauf Orbay
- Adnan Adıvar
- Refet Bele
Programı ve İdeolojisi:
- Ekonomide Liberalizmi (Serbest Piyasa) savunmuştur (CHP'nin Devletçiliğine karşı).
- Tek dereceli seçim sistemini savunmuştur.
- Parti programında yer alan "Partimiz dini inançlara ve fikirlere saygılıdır" maddesi, laiklik karşıtlarının ve rejim muhaliflerinin partiye sızmasına neden olmuştur.
Kapatılması: Parti, aşağıda detaylandırılan Şeyh Sait İsyanı'nda rolü olduğu gerekçesiyle hükümet tarafından kapatılmıştır (1925).
✨ PÜF NOKTA: İlk Denemenin Sonucu
2. Şeyh Sait İsyanı (13 Şubat 1925)
Cumhuriyet rejimini ve laik düzeni yıkmaya yönelik çıkan İLK BÜYÜK İSYANDIR (İrticai niteliklidir). Diyarbakır (Ergani/Piran) merkezli çıkmıştır.
Nedenleri:
- İnkılaplara ve laik düzene tepki (Özellikle Halifeliğin kaldırılması).
- Dini duyguların istismar edilmesi ("Din elden gidiyor" propagandası).
- Dış Etken: İngiltere'nin Musul meselesinde avantaj sağlamak için bölgedeki ayrılıkçı hareketleri kışkırtması. (Ayrıca 1924'teki Nasturi İsyanı da İngiliz kışkırtmasıdır).
Gelişmeler ve Alınan Önlemler:
- İsyan başladığında Başbakan Fethi Okyar idi. İsyanı bastıramayınca istifa etti, yerine sertlik yanlısı İsmet İnönü Hükümeti kuruldu.
- Bölgesel seferberlik ilan edildi.
- Takrir-i Sükun Kanunu (Huzuru Sağlama Yasası) çıkarıldı (4 Mart 1925).
🔍 DETAY ANALİZ: Takrir-i Sükun Dönemi (1925-1929)
- İsyanı bastırmak ve sorumluları yargılamak için İstiklal Mahkemeleri yeniden kuruldu (Ankara ve Diyarbakır'da).
Sonuçları:
- Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı.
- Çok partili hayata geçiş denemesi kesintiye uğradı.
- En Ağır Sonucu: Musul meselesi Türkiye aleyhine çözüldü. Ordu isyanla uğraşırken diplomatik alanda zayıf kalındı (1926 Ankara Antlaşması).
3. Mustafa Kemal'e Suikast Girişimi (İzmir Suikasti) (16 Haziran 1926)
Eski İttihatçılar (Ziya Hurşit, Laz İsmail vb.) tarafından Mustafa Kemal'e İzmir gezisi sırasında planlanan suikast girişimidir. Giritli Şevki'nin ihbarı ile ortaya çıkarılmıştır.
Sonuçları:
- Suikastçılar İstiklal Mahkemeleri'nde yargılanarak cezalandırıldı.
- Bu olay, eski rejim taraftarlarını (İttihat ve Terakki kadroları) ve siyasi muhalifleri tasfiye etmek için bir fırsat olarak kullanılmıştır.
"Benim naçiz vücudum elbet bir gün toprak olacaktır; fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır." - Mustafa Kemal Atatürk
⚠️ UYARI: İstiklal Mahkemeleri'nin Son Görevi
4. Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) (12 Ağustos 1930)
Türkiye Cumhuriyeti'nin İKİNCİ MUHALEFET PARTİSİDİR. Mustafa Kemal'in isteği ve teşvikiyle Fethi Okyar tarafından kurulmuştur.
Kuruluş Nedenleri:
- Demokrasiyi yerleştirme isteği.
- 1929 Dünya Ekonomik Krizi'nin (Kara Perşembe) etkilerini azaltmak için farklı ekonomik çözümler arayışı (Hükümetin denetlenmesi ihtiyacı).
Programı ve İdeolojisi:
- Ekonomide Liberalizmi savunmuştur (TCF ile benzer).
- Tek dereceli seçim sistemini ve kadınlara siyasi haklar verilmesini savunmuştur.
Kapatılması: TCF gibi, bu partiye de kısa sürede rejim karşıtları sızmıştır. Fethi Okyar, partinin kontrolden çıktığını görünce, Atatürk ile de istişare ederek partiyi kendi iradesiyle feshetmiştir (17 Kasım 1930).
✨ PÜF NOKTA: Kapatılma Farkı (KPSS'de Sorulur)
5. Menemen (Kubilay) Olayı (23 Aralık 1930)
Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın kapatılmasından kısa bir süre sonra İzmir'in Menemen ilçesinde meydana gelmiştir. Derviş Mehmet ve yandaşları tarafından çıkarılan irticai (rejim karşıtı) bir isyandır.
Gelişimi: "Şeriat isteriz" sloganlarıyla başlayan isyana müdahale eden Asteğmen (Öğretmen) Mustafa Fehmi Kubilay ve iki bekçi (Hasan ve Şevki Beyler), isyancılar tarafından şehit edilmiştir.
Sonuçları:
- Cumhuriyet rejimini yıkmaya yönelik İKİNCİ BÜYÜK İSYANDIR (İlki Şeyh Sait).
- Halkın henüz çok partili hayata ve demokrasiye hazır olmadığını göstermiştir.
- Bu olaydan sonra Atatürk döneminde çok partili hayata geçiş denemesi yapılmamıştır.
⚠️ KRİTİK UYARI NOKTASI: Yargılama Farkı (Çok Önemli!)
C. ATATÜRK DÖNEMİ DİĞER İÇ GELİŞMELER
🕒 Diğer Önemli Olaylar (Kronolojik)
Bursa Olayı (1933):
Ezanın Türkçe okunmasına karşı gösterilen tepkidir. Rejime yönelik bir isyan değildir, münferit bir tepkidir. Atatürk'ün "Bu bir din meselesi değil, dil meselesidir" sözü bu olayla ilgilidir.
Vagon-Li (Wagon-Lits) Olayı (1933):
İstanbul'daki Fransız demiryolu şirketinde bir Türk memurun Türkçe konuştuğu için işten atılması üzerine yaşanan protestolardır. Milliyetçilik duygusunun güçlendiğini gösterir.
Razgrad Olayı (1933):
Bulgaristan'ın Razgrad şehrindeki Türk mezarlıklarının tahrip edilmesi üzerine İstanbul'da yaşanan protestolardır. (Milliyetçilik).
Dersim (Tunceli) Olayları (1937-1938):
Tunceli bölgesinde merkezi otoriteyi sağlamak amacıyla yapılan askeri harekattır.
✨ PÜF NOKTA: Müstakil Grup
D. ÇOK PARTİLİ HAYATA KESİN GEÇİŞ (İsmet İnönü Dönemi)
Atatürk'ün vefatından sonra Cumhurbaşkanı olan İsmet İnönü döneminde (1938-1950), II. Dünya Savaşı sonrası uluslararası konjonktürün de etkisiyle demokrasiye geçiş süreci başlamıştır. Bu dönem "Milli Şef" dönemi olarak da adlandırılır.
Geçişin Nedenleri:
- II. Dünya Savaşı'nı demokrasiyi savunan Batılı devletlerin kazanması.
- Türkiye'nin Batı bloğunda yer alma isteği (BM'ye üye olma, Sovyet tehdidi).
- Tek parti yönetiminin yarattığı toplumsal hoşnutsuzluk (Örn: Varlık Vergisi).
1. Milli Kalkınma Partisi (1945)
İş adamı Nuri Demirağ tarafından kurulmuştur. Kesintisiz çok partili hayatın İLK muhalefet partisidir.
2. Demokrat Parti (DP) (1946)
CHP içindeki muhalif milletvekillerinin "Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu" görüşmeleri sırasında verdikleri "Dörtlü Takrir" (önerge) sonrası partiden ayrılmalarıyla kurulmuştur.
🔑 ŞİFRELEME: DP Kurucuları / Dörtlü Takrir (CAFeR)
- Celal Bayar
- Adnan Menderes
- Fuat Köprülü
- Refik Koraltan
3. 1946 Seçimleri ("Sopalı Seçim" veya "Şaibeli Seçim")
Çok partili hayatın ilk genel seçimidir. Seçimlerde "Açık Oy - Gizli Sayım (Tasnif)" ilkesi uygulanmıştır. Bu durum şaibelere yol açmıştır. Seçimi CHP kazanmış, DP meclise girmiştir.
4. 1950 Seçimleri ("Beyaz Devrim")
Seçim kanununda yapılan değişiklikle "Gizli Oy - Açık Sayım" ilkesi benimsenmiştir. Seçimleri büyük bir çoğunlukla Demokrat Parti kazanmıştır.
Sonuçları:
- 27 yıllık tek parti dönemi (CHP iktidarı) sona erdi.
- İktidar kansız bir şekilde el değiştirdiği için "Beyaz Devrim" olarak adlandırılır.
- Celal Bayar Türkiye'nin 3. Cumhurbaşkanı (ve ilk sivil Cumhurbaşkanı), Adnan Menderes Başbakan oldu.
CUMHURİYET DÖNEMİ İÇ POLİTİKA VE SİYASİ PARTİLER
GİRİŞ: Siyasi Hayatın Temelleri
Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla birlikte, ulusal egemenliğin tam olarak tesis edilmesi için siyasi partilerin kurulması bir zorunluluktu. Atatürk, demokrasiyi yerleştirmek amacıyla farklı görüşlerin temsil edildiği çok partili bir sistem hedeflemiştir. Ancak dönemin koşulları bu geçişi zorlaştırmıştır.
A. İLK SİYASİ PARTİ: CUMHURİYET HALK FIRKASI (9 Eylül 1923)
Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk siyasi partisidir. Mustafa Kemal tarafından kurulmuştur. (İlk adı Halk Fırkası'dır).
🔍 DETAY ANALİZ: CHP'nin Kökeni ve İlk Kongresi
Özellikleri:
- İnkılapları gerçekleştiren partidir.
- Ekonomide Devletçilik modelini benimsemiştir (özellikle 1930'lardan sonra).
- 1923'ten 1950'ye kadar kesintisiz iktidarda kalmıştır.
B. ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ DENEMELERİ (Atatürk Dönemi)
Amaçlar: Demokrasiyi tam işletmek, hükümetin denetlenmesini sağlamak (muhalefet ihtiyacı) ve farklı görüşlerin meclise yansımasını sağlamak.
1. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF) (17 Kasım 1924)
Türkiye Cumhuriyeti'nin İLK MUHALEFET PARTİSİDİR. Milli Mücadele'nin önemli komutanları tarafından kurulmuştur.
🔑 ŞİFRELEME: TCF Kurucuları (KARAR)
- Kazım Karabekir (Parti Başkanı)
- Ali Fuat Cebesoy
- Rauf Orbay
- Adnan Adıvar
- Refet Bele
Programı ve İdeolojisi:
- Ekonomide Liberalizmi (Serbest Piyasa) savunmuştur (CHP'nin Devletçiliğine karşı).
- Tek dereceli seçim sistemini savunmuştur.
- Parti programında yer alan "Partimiz dini inançlara ve fikirlere saygılıdır" maddesi, laiklik karşıtlarının ve rejim muhaliflerinin partiye sızmasına neden olmuştur.
Kapatılması: Parti, aşağıda detaylandırılan Şeyh Sait İsyanı'nda rolü olduğu gerekçesiyle hükümet tarafından kapatılmıştır (1925).
✨ PÜF NOKTA: İlk Denemenin Sonucu
2. Şeyh Sait İsyanı (13 Şubat 1925)
Cumhuriyet rejimini ve laik düzeni yıkmaya yönelik çıkan İLK BÜYÜK İSYANDIR (İrticai niteliklidir). Diyarbakır (Ergani/Piran) merkezli çıkmıştır.
Nedenleri:
- İnkılaplara ve laik düzene tepki (Özellikle Halifeliğin kaldırılması).
- Dini duyguların istismar edilmesi ("Din elden gidiyor" propagandası).
- Dış Etken: İngiltere'nin Musul meselesinde avantaj sağlamak için bölgedeki ayrılıkçı hareketleri kışkırtması. (Ayrıca 1924'teki Nasturi İsyanı da İngiliz kışkırtmasıdır).
Gelişmeler ve Alınan Önlemler:
- İsyan başladığında Başbakan Fethi Okyar idi. İsyanı bastıramayınca istifa etti, yerine sertlik yanlısı İsmet İnönü Hükümeti kuruldu.
- Bölgesel seferberlik ilan edildi.
- Takrir-i Sükun Kanunu (Huzuru Sağlama Yasası) çıkarıldı (4 Mart 1925).
🔍 DETAY ANALİZ: Takrir-i Sükun Dönemi (1925-1929)
- İsyanı bastırmak ve sorumluları yargılamak için İstiklal Mahkemeleri yeniden kuruldu (Ankara ve Diyarbakır'da).
Sonuçları:
- Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı.
- Çok partili hayata geçiş denemesi kesintiye uğradı.
- En Ağır Sonucu: Musul meselesi Türkiye aleyhine çözüldü. Ordu isyanla uğraşırken diplomatik alanda zayıf kalındı (1926 Ankara Antlaşması).
3. Mustafa Kemal'e Suikast Girişimi (İzmir Suikasti) (16 Haziran 1926)
Eski İttihatçılar (Ziya Hurşit, Laz İsmail vb.) tarafından Mustafa Kemal'e İzmir gezisi sırasında planlanan suikast girişimidir. Giritli Şevki'nin ihbarı ile ortaya çıkarılmıştır.
Sonuçları:
- Suikastçılar İstiklal Mahkemeleri'nde yargılanarak cezalandırıldı.
- Bu olay, eski rejim taraftarlarını (İttihat ve Terakki kadroları) ve siyasi muhalifleri tasfiye etmek için bir fırsat olarak kullanılmıştır.
"Benim naçiz vücudum elbet bir gün toprak olacaktır; fakat Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktır." - Mustafa Kemal Atatürk
⚠️ UYARI: İstiklal Mahkemeleri'nin Son Görevi
4. Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) (12 Ağustos 1930)
Türkiye Cumhuriyeti'nin İKİNCİ MUHALEFET PARTİSİDİR. Mustafa Kemal'in isteği ve teşvikiyle Fethi Okyar tarafından kurulmuştur.
Kuruluş Nedenleri:
- Demokrasiyi yerleştirme isteği.
- 1929 Dünya Ekonomik Krizi'nin (Kara Perşembe) etkilerini azaltmak için farklı ekonomik çözümler arayışı (Hükümetin denetlenmesi ihtiyacı).
Programı ve İdeolojisi:
- Ekonomide Liberalizmi savunmuştur (TCF ile benzer).
- Tek dereceli seçim sistemini ve kadınlara siyasi haklar verilmesini savunmuştur.
Kapatılması: TCF gibi, bu partiye de kısa sürede rejim karşıtları sızmıştır. Fethi Okyar, partinin kontrolden çıktığını görünce, Atatürk ile de istişare ederek partiyi kendi iradesiyle feshetmiştir (17 Kasım 1930).
✨ PÜF NOKTA: Kapatılma Farkı (KPSS'de Sorulur)
5. Menemen (Kubilay) Olayı (23 Aralık 1930)
Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın kapatılmasından kısa bir süre sonra İzmir'in Menemen ilçesinde meydana gelmiştir. Derviş Mehmet ve yandaşları tarafından çıkarılan irticai (rejim karşıtı) bir isyandır.
Gelişimi: "Şeriat isteriz" sloganlarıyla başlayan isyana müdahale eden Asteğmen (Öğretmen) Mustafa Fehmi Kubilay ve iki bekçi (Hasan ve Şevki Beyler), isyancılar tarafından şehit edilmiştir.
Sonuçları:
- Cumhuriyet rejimini yıkmaya yönelik İKİNCİ BÜYÜK İSYANDIR (İlki Şeyh Sait).
- Halkın henüz çok partili hayata ve demokrasiye hazır olmadığını göstermiştir.
- Bu olaydan sonra Atatürk döneminde çok partili hayata geçiş denemesi yapılmamıştır.
⚠️ KRİTİK UYARI NOKTASI: Yargılama Farkı (Çok Önemli!)
C. ATATÜRK DÖNEMİ DİĞER İÇ GELİŞMELER
🕒 Diğer Önemli Olaylar (Kronolojik)
Bursa Olayı (1933):
Ezanın Türkçe okunmasına karşı gösterilen tepkidir. Rejime yönelik bir isyan değildir, münferit bir tepkidir. Atatürk'ün "Bu bir din meselesi değil, dil meselesidir" sözü bu olayla ilgilidir.
Vagon-Li (Wagon-Lits) Olayı (1933):
İstanbul'daki Fransız demiryolu şirketinde bir Türk memurun Türkçe konuştuğu için işten atılması üzerine yaşanan protestolardır. Milliyetçilik duygusunun güçlendiğini gösterir.
Razgrad Olayı (1933):
Bulgaristan'ın Razgrad şehrindeki Türk mezarlıklarının tahrip edilmesi üzerine İstanbul'da yaşanan protestolardır. (Milliyetçilik).
Dersim (Tunceli) Olayları (1937-1938):
Tunceli bölgesinde merkezi otoriteyi sağlamak amacıyla yapılan askeri harekattır.
✨ PÜF NOKTA: Müstakil Grup
D. ÇOK PARTİLİ HAYATA KESİN GEÇİŞ (İsmet İnönü Dönemi)
Atatürk'ün vefatından sonra Cumhurbaşkanı olan İsmet İnönü döneminde (1938-1950), II. Dünya Savaşı sonrası uluslararası konjonktürün de etkisiyle demokrasiye geçiş süreci başlamıştır. Bu dönem "Milli Şef" dönemi olarak da adlandırılır.
Geçişin Nedenleri:
- II. Dünya Savaşı'nı demokrasiyi savunan Batılı devletlerin kazanması.
- Türkiye'nin Batı bloğunda yer alma isteği (BM'ye üye olma, Sovyet tehdidi).
- Tek parti yönetiminin yarattığı toplumsal hoşnutsuzluk (Örn: Varlık Vergisi).
1. Milli Kalkınma Partisi (1945)
İş adamı Nuri Demirağ tarafından kurulmuştur. Kesintisiz çok partili hayatın İLK muhalefet partisidir.
2. Demokrat Parti (DP) (1946)
CHP içindeki muhalif milletvekillerinin "Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu" görüşmeleri sırasında verdikleri "Dörtlü Takrir" (önerge) sonrası partiden ayrılmalarıyla kurulmuştur.
🔑 ŞİFRELEME: DP Kurucuları / Dörtlü Takrir (CAFeR)
- Celal Bayar
- Adnan Menderes
- Fuat Köprülü
- Refik Koraltan
3. 1946 Seçimleri ("Sopalı Seçim" veya "Şaibeli Seçim")
Çok partili hayatın ilk genel seçimidir. Seçimlerde "Açık Oy - Gizli Sayım (Tasnif)" ilkesi uygulanmıştır. Bu durum şaibelere yol açmıştır. Seçimi CHP kazanmış, DP meclise girmiştir.
4. 1950 Seçimleri ("Beyaz Devrim")
Seçim kanununda yapılan değişiklikle "Gizli Oy - Açık Sayım" ilkesi benimsenmiştir. Seçimleri büyük bir çoğunlukla Demokrat Parti kazanmıştır.
Sonuçları:
- 27 yıllık tek parti dönemi (CHP iktidarı) sona erdi.
- İktidar kansız bir şekilde el değiştirdiği için "Beyaz Devrim" olarak adlandırılır.
- Celal Bayar Türkiye'nin 3. Cumhurbaşkanı (ve ilk sivil Cumhurbaşkanı), Adnan Menderes Başbakan oldu.