Türkiye'de Madenler, Enerji Kaynakları ve Sanayi

Bir sanayi tesisinin kurulacağı yeri belirleyen temel faktörler şunlardır:

• Sermaye: Sanayinin temel gereksinimidir.
• Hammadde: Fabrikanın işleyeceği ana malzemedir. Çabuk bozulan ürünler (çay, şeker pancarı) için hammaddeye yakınlık zorunludur.
• Enerji: Tesisin çalışması için gereklidir (örn: Demir-Çelik için Taş Kömürü).
• İş gücü: Üretimi gerçekleştirecek insan kaynağıdır.
• Ulaşım ve Pazar: Ürünün tüketiciye ulaştırılmasıdır. Genellikle nüfusun yoğun olduğu yerler büyük pazarlardır.

Türkiye'de sanayi tesisleri dengesiz dağılmıştır. Ulaşım, pazar, sermaye ve nitelikli iş gücü gibi faktörler sayesinde Marmara Bölgesi, sanayi üretiminde açık ara liderdir. Onu Ege ve İç Anadolu Bölgeleri izler. Sanayinin en az geliştiği bölgeler ise Doğu ve Güneydoğu Anadolu'dur.

Hammaddesi tarım ve hayvancılık olan gıda sanayisi, ülke geneline en yayılmış sanayi koludur.

Şeker pancarı, hasat edildikten sonra çabuk bozulduğu için fabrikaların üretim alanlarına yakın kurulması zorunludur. Bu nedenle şeker fabrikaları İç Anadolu ve Doğu Anadolu gibi pancar tarımının yoğun yapıldığı bölgelerde toplanmıştır. İlk şeker fabrikaları Kırklareli (Alpullu) ve Uşak'ta kurulmuştur.

Türkiye'nin en önemli sanayi kollarından biri olup ihracatta lider sektörlerdendir.

• Pamuklu Dokuma: Hammaddeye bağlı olarak Adana, Gaziantep, Şanlıurfa, İzmir gibi illerde gelişmiştir. Pazar koşullarıyla İstanbul ve Bursa'da da yoğundur.
• Yünlü Dokuma: İstanbul, Kocaeli (Hereke), Bursa'da gelişmiştir.
• İpekli Dokuma: Tarihsel olarak Bursa ve Gemlik en önemli merkezlerdir.
• Halı ve Kilim: Isparta, Kayseri (Bünyan), Manisa (Demirci, Gördes) geleneksel merkezlerdir.

Türkiye'nin ihracatında lider olan otomotiv sanayisi, büyük ölçüde Marmara Bölgesi'nde yoğunlaşmıştır. Ana sanayi ve yan sanayi tesisleri; Bursa (Fiat, Renault), Kocaeli (Ford, Hyundai), Sakarya (Toyota) ve İstanbul gibi şehirlerde toplanmıştır. Bu durumun nedeni bu şehirlerin ana pazarlara, limanlara ve nitelikli iş gücüne yakın olmasıdır.

Ağır sanayinin temelidir. Türkiye'deki başlıca tesisler farklı kuruluş nedenlerine sahiptir:

• Karabük ve Ereğli (Zonguldak): Enerji kaynağına (taş kömürü) yakınlık.
• İskenderun (Hatay): Ulaşım (liman) ve ithal kömür kolaylığı.
• Sivas: Hammaddeye (demir cevheri) yakınlık.
• İzmir: Ulaşım (liman) ve pazar.

Türkiye petrol ihtiyacının büyük kısmını ithal ettiği için rafineriler genellikle ulaşım kolaylığı olan liman kentlerinde kurulmuştur.

• Batman Rafinerisi: Hammaddeye yakın tek rafineridir.
• İzmit (TÜPRAŞ - İpraş): Ulaşım ve pazar.
• İzmir (Aliağa): Ulaşım ve pazar.
• Kırıkkale (Orta Anadolu): İç pazara dağıtım kolaylığı (Stratejik konum).

Türkiye'de gübre sanayisi büyük oranda ithal fosfat ve doğal gaza bağımlıdır. Bu nedenle fabrikalar, ithalatın kolay olduğu liman şehirlerinde yoğunlaşmıştır. Başlıca merkezler Mersin, İskenderun, Bandırma, İzmir ve Samsun'dur.

Bu üç sanayi kolunun ortak özelliği, hammaddelerinin ülke genelinde bolca bulunmasıdır. Bu yüzden tesisler ülke geneline yayılmıştır. Ancak bazı şehirler bu alanlarda markalaşmıştır:

• Seramik ve Porselen: Kütahya, Bilecik (Bozüyük), Çanakkale (Çan).
• Cam: İstanbul, Kocaeli, Kırklareli, Mersin.
• Çimento: Hammaddesi her yerde bulunduğu için tesisler tüketim alanlarına yakın olarak tüm bölgelere dağılmıştır.

Kâğıt üretimi, hammadde (odun) ve bol su gerektirdiği için fabrikalar genellikle ormanlık ve su kaynaklarına yakın kıyı bölgelerinde kurulmuştur. Önemli tesisler Zonguldak (Çaycuma), Kastamonu (Taşköprü), Muğla (Dalaman), Mersin (Taşucu) ve Giresun (Aksu)'da yer alır.

İlaç sanayisi, yüksek teknoloji ve nitelikli iş gücü gerektiren bir sektördür ve büyük ölçüde dışa bağımlıdır. Bu nedenle fabrikalar, sermayenin, ulaşımın ve pazarın en gelişmiş olduğu İstanbul ve Kocaeli'de yoğunlaşmıştır.

Makine sanayisi, birçok alt dala ayrılır. Özellikle savunma sanayisi stratejik öneme sahiptir.

• Savunma Sanayisi: Başkent olması ve stratejik konumu nedeniyle Ankara (TAI, Aselsan) ve silah fabrikalarıyla Kırıkkale (MKEK) öne çıkar.
• Gemi (Tersane): İstanbul, Kocaeli (Gölcük), İzmir.
• Tarım Makineleri: Konya, Adapazarı.

Sanayinin belirli bir plan dahilinde geliştirilmesi, çarpık sanayileşmenin ve çevre sorunlarının önlenmesi amacıyla kurulan, altyapısı hazır sanayi alanlarıdır. Türkiye'nin ilk OSB'si Bursa'da kurulmuştur. En fazla OSB Marmara Bölgesi'nde bulunur.

Ülkenin siyasi sınırları içinde olup gümrük sahası dışında bırakılan, sanayi ve ticaret faaliyetleri için daha geniş teşviklerin sunulduğu özel ekonomi bölgeleridir. Amaç, ihracat odaklı üretimi ve yabancı sermaye girişini artırmaktır. İlk serbest bölge Mersin'de kurulmuştur.

Sanayileşme, ekonomik kalkınma sağlarken ciddi çevre sorunlarına da yol açabilir. Başlıca etkileri şunlardır:

• Hava Kirliliği: Fosil yakıt kullanımı sonucu oluşan duman ve zehirli gazlar.
• Su Kirliliği: Sanayi atıklarının arıtılmadan akarsu ve denizlere bırakılması.
• Toprak Kirliliği: Sanayi atıklarının toprağa karışması.
• Asit Yağmurları: Sanayi tesislerinden çıkan gazların atmosferde su buharı ile birleşmesi.

Sanayileşme, bir ülkenin kalkınmasında lokomotif görevi görür.

Plansız ve kontrolsüz sanayileşme, çeşitli sosyal ve çevresel sorunlara neden olur.

• Çarpık Kentleşme: Köyden kente yoğun göç sonucu gecekondulaşma ve altyapı sorunları ortaya çıkar.
• Çevre Kirliliği: Hava, su ve toprak kirliliği artar, doğal yaşam zarar görür.
• Doğal Kaynakların Tükenmesi: Hammadde ve enerji kaynakları hızla tüketilir.
• Tarım Alanlarının Kaybı: Verimli tarım arazileri sanayi tesisleri ve yerleşim alanlarına dönüşür.

Türkiye'de sanayinin gelişiminde kamu yatırımları ve planlama önemli rol oynamıştır.

• Teşvik-i Sanayi Kanunu (1927): Özel sektörü sanayiye yönlendirmek için çıkarılmıştır.
• Kalkınma Planları (1963-): Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) öncülüğünde sanayinin planlı bir şekilde geliştirilmesi hedeflenmiştir.
• GAP, DOKAP gibi Bölgesel Projeler: Sanayinin az geliştiği bölgelerde yatırımları artırmayı hedefler.

Günümüzde Türkiye'nin sanayi politikası, katma değeri yüksek ürünler üretmeye odaklanmıştır. Temel hedefler:

• AR-GE (Araştırma-Geliştirme) ve inovasyona dayalı, yüksek teknolojili üretime geçmek.
• İhracattaki payı artırmak ve yeni pazarlar bulmak.
• "Yeşil Mutabakat" gibi küresel trendlere uyum sağlayarak çevre dostu ve sürdürülebilir üretim yapmak.
• Sanayiyi ülke geneline dengeli bir şekilde yaymak.