İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ

PDF Olarak İndir

BÖLÜM 1: GİRİŞ, TEMEL KAVRAMLAR VE TÜRKLERİN ANA YURDU

A. "Türk" Adının Anlamı ve Kullanımı

Türk adının ne anlama geldiği konusunda tarih boyunca farklı kaynaklarda çeşitli tanımlamalar yapılmıştır. Bu tanımlamalar ve kaynak eşleştirmeleri KPSS'de bilgi sorusu olarak gelebilir.

B. Orta Asya (Ana Yurt) ve Bozkır Kültürü

Türklerin ilk ana yurdu Orta Asya'dır. Bu bölge; doğuda Kingan Dağları, batıda Hazar Denizi, kuzeyde Sibirya ve güneyde Himalaya Dağları arasında kalan geniş bozkır alanıdır.

Bölgenin sert karasal iklimi, Türklerin "Atlı Göçebe Bozkır Kültürü"nü geliştirmesine neden olmuştur. Bu kültürün temel özellikleri şunlardır:

• Temel geçim kaynağı hayvancılıktır (At ve koyun).
• Yaşam tarzı hareketlidir (Konar-göçer - Yazlak ve Kışlak hayatı).
• Savaşçı, teşkilatçı ve bağımsızlığına düşkün bir karakter yapısı gelişmiştir.
• Sosyal sınıflaşma (kölelik, soyluluk) yoktur (Çünkü toprak mülkiyeti gelişmemiştir).

C. Orta Asya Kültür Merkezleri

Orta Asya'da yapılan arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan kültür merkezleri, bölgenin tarih öncesi dönemlerine ışık tutar.

D. Türk Göçleri

Türkler, tarih boyunca ana yurtlarından dünyanın çeşitli bölgelerine (Avrupa, Anadolu, Sibirya, Çin, Hindistan) göç etmişlerdir.

Göçlerin Nedenleri:

1. Ekonomik Nedenler: İklim değişiklikleri (kuraklık, aşırı soğuklar), otlakların yetersizliği, salgın hayvan hastalıkları, nüfus artışı ve kaynakların yetmemesi.
2. Siyasi Nedenler: Dış baskılar (Çin ve Moğol), Boylar arası mücadeleler (Güçlü boyun zayıf boyu göçe zorlaması).
3. Bağımsızlık Arzusu (Oksızlık): Başka bir gücün egemenliği altına girmektense göç etmeyi tercih etme anlayışı.
4. Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi: Yeni yerler fethetme isteği.

Göçlerin Sonuçları:

• Türk kültürü geniş coğrafyalara yayıldı.
• Farklı bölgelerde yeni Türk devletleri kuruldu.
• Göç ettikleri bölgelerdeki toplumları askeri (at kullanımı, ordu teşkilatı) ve idari açıdan etkilediler.
• Önemli: Türk tarihini belirli bir coğrafyada kesintisiz olarak incelemek zorlaşmıştır.
• Bazı Türk toplulukları kalabalık nüfuslar içinde asimile oldular (Örn: Macarlar, Tuna Bulgarları).

BÖLÜM 2: SİYASİ TARİH - İLK TÜRK TOPLULUKLARI VE DEVLETLERİ

A. İSKİTLER (SAKALAR)

Tarihte bilinen ilk atlı göçebe Türk topluluğudur (Devlet teşkilatı kuramamışlardır). Karadeniz'in kuzeyinde ve Orta Asya'da etkili olmuşlardır.

• En önemli hükümdarları Alper Tunga'dır. (İran destanı Şehname'de "Afrasiyab" olarak geçer).
• Tomris Hatun, bilinen ilk kadın hükümdarlardandır. Perslerle yaptığı mücadele ile tanınır.
• Madencilikte (özellikle altın) ustalaşmışlardır ve Bozkırın Kuyumcuları olarak anılmışlardır.
• Sanatta "Hayvan Üslubu"nu başlatmışlardır.
• Üzengiyi ilk kullanan topluluklardan biridir. Atı savaş aracı olarak kullanmada ustalaşmışlardır.
• Alper Tunga ve Şu destanları İskitlere aittir.
• Balbal adı verilen mezar taşlarının ilk örneklerini vermişlerdir.

B. ASYA HUN DEVLETİ (BÜYÜK HUN İMPARATORLUĞU)

Orta Asya'da kurulan bilinen ilk teşkilatlı Türk devletidir. Başkenti Ötüken'dir (Kutsal Bölge, Toprak Ana).

1. Teoman Dönemi

• Bilinen ilk hükümdarı Teoman'dır. Çin Seddi bu dönemde Hun akınlarını durdurmak için inşa edilmeye devam etmiştir.

2. Mete Han (Modun) Dönemi

Devletin en parlak dönemidir. (Oğuz Kağan Destanı'ndaki Oğuz Kağan'ın Mete Han olduğu düşünülür).

• Orta Asya'daki tüm Türk boylarını tek bir bayrak altında toplamıştır (Türk siyasi birliğini ilk kez sağlayan hükümdar).
• Onlu Sistemi (10, 100, 1000 kişilik askeri birimler - Tümen sistemi) kurarak ilk düzenli Türk ordusunu oluşturmuştur. (MÖ 209 - Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş yılı kabul edilir).
• Devlet yönetiminde İkili Teşkilatı uygulamıştır. Kurultayı (Toy) oluşturmuştur.
• Vatan sevgisinden bahseden ilk hükümdardır ("Toprak milletindir, onu kimse veremez").
• Çin'i mağlup etmiş ancak Çin'i vergiye bağlamakla yetinmiştir.

3. Yıkılış Süreci ve Kavimler Göçü

Mete Han'dan sonra Çin entrikaları (İpek Yolu mücadelesi, Çinli prenseslerle evlilikler), taht kavgaları (Ho-hanyeh ve Çiçi mücadelesi) ile devlet zayıfladı. Önce ikiye ayrıldı. Bağımsızlığını korumak isteyen Kuzey Hunları, Balamir önderliğinde batıya doğru göç ederek Kavimler Göçü'nü (MS 375) başlattı.

C. KAVİMLER GÖÇÜ (MS 375)

Kuzey Hunlarının batıya doğru hareket etmesi sonucu önlerine çıkan barbar kavimlerin (Germenler, Ostrogotlar, Vizigotlar, Vandallar vb.) yer değiştirmesiyle başlayan büyük göç hareketidir.

Sonuçları (Evrensel Sonuçlar):

• İlk Çağ kapandı, Orta Çağ başladı.
• Roma İmparatorluğu, Doğu Roma (Bizans) ve Batı Roma olarak ikiye ayrıldı (395). Batı Roma 476'da yıkıldı.
• Avrupa'nın bugünkü etnik yapısı oluştu (İngiltere, Fransa, Almanya vb. temelleri).
• Avrupa'da Feodalite (Derebeylik) rejimi ortaya çıktı ve güçlendi.
• Kilise ve Papalık güçlendi, Skolastik düşünce egemen oldu.
• Avrupa'da Avrupa Hun Devleti kuruldu.

D. AVRUPA HUN DEVLETİ

Kavimler Göçü'nden sonra Macaristan topraklarında Balamir önderliğinde kurulmuştur. Avrupa'da kurulan ilk Türk devletidir.

1. Uldız Dönemi

Türklerin Anadolu'ya ilk akınları bu dönemde gerçekleşmiştir. Uldız'ın temel politikası: Doğu Roma'yı baskı altında tutmak, Batı Roma ile iyi geçinmek. ("İstersem Güneşin battığı yere kadar her yeri zapt edebilirim." - Uldız).

2. Attila Dönemi

Devletin en parlak dönemidir.

• Doğu Roma (Bizans) ile Margus ve Anatolius Antlaşmalarını imzalayarak Bizans'ı vergiye bağlamıştır.
• Batı Roma üzerine Galya ve İtalya seferlerini düzenlemiştir. İtalya seferi sırasında Papa I. Leo'nun ricası ve diğer stratejik nedenlerle (Sasani tehlikesi, Roma'nın kutsallığı) Roma'yı işgal etmekten vazgeçmiştir.

E. I. KÖKTÜRK (GÖKTÜRK) DEVLETİ (552-630)

Tarihte "Türk" adını siyasi olarak kullanan ilk devlettir. Asya Hunlarından sonra Orta Asya'da Türk siyasi birliğini sağlayan ikinci devlettir.

• Avarlara bağlı yaşayan Bumin Kağan (Aşina soyundan), Avarlara isyan ederek devleti Ötüken merkezli olarak kurmuştur. "İl Kağan" unvanını almıştır.
• Ülkenin batısını kardeşi İstemi Yabgu yönetmiştir (İkili Teşkilat).
• Mukan Kağan dönemi devletin en parlak zamanıdır.

İstemi Yabgu'nun Batı Politikası (İpek Yolu Mücadelesi):

İstemi Yabgu, İpek Yolu hakimiyeti için denge siyaseti izlemiştir:

1. Önce Akhunlara (Eftalitler) karşı Sasanilerle işbirliği yapmış ve Akhunları yıkmıştır.
2. Daha sonra Sasanilere karşı Bizans ile işbirliği yapmış ve Sasanileri zayıflatmıştır.

Devlet, Tapo Kağan döneminde Budizm'i benimseme tartışmaları, iç karışıklıklar ve Çin entrikaları sonucu yıkılmış ve Türkler yaklaşık 50 yıl sürecek Çin esaretine girmiştir (Matem Devri).

F. Kürşad Ayaklanması (639)

Çin esareti döneminde Kürşad ve 40 arkadaşının Çin sarayını basarak bağımsızlık mücadelesi başlatma girişimidir. Başarısız olsa da Türk tarihinin ilk bağımsızlık ayaklanması olarak kabul edilir ve sonraki isyanlara ilham olmuştur.

G. II. KÖKTÜRK (KUTLUK) DEVLETİ (682-744)

Çin esaretine karşı Kutluk Kağan önderliğinde başlatılan isyan sonucu kurulmuştur.

• Kurucusu Kutluk Kağan'dır. Dağınık haldeki Türk boylarını topladığı için kendisine "İlteriş" (Derleyen, toplayan) unvanı verilmiştir.
• Vezir Tonyukuk, bu dönemde önemli rol oynamıştır. Tonyukuk, bilgeliği nedeniyle "Türklerin Bismarck'ı" veya "Apa Tarkan" olarak anılır. İlk Türk tarihçisi ve yazarı kabul edilir.
• Devletin en parlak dönemi Bilge Kağan ve kardeşi Kül Tigin (Ordu Komutanı) dönemidir.

Orhun Abideleri (Köktürk Yazıtları)

Bu dönemde dikilen yazıtlar, Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı kaynaklarıdır.

• Vezir Tonyukuk (720-725), Kül Tigin (732) ve Bilge Kağan (735) adına dikilmiştir.
• Köktürk Alfabesi (38 harfli, ilk milli alfabe) ile yazılmıştır.
• Yazarı Yolluğ Tigin'dir (Tonyukuk kendi yazıtını kendisi yazmıştır).
• İçeriği: Devlet yönetimi anlayışı, Türk tarihi, Çin entrikaları hakkında bilgiler ve halka öğütler içerir. Siyasetname özelliği taşır.
• Sosyal devlet anlayışına vurgu yapılır ("Aç milleti doyurdum, çıplak milleti giydirdim").
• Danimarkalı Türkolog Wilhelm Thomsen tarafından 1893'te okunmuştur. İlk okunan kelime "Tengri" (Tanrı)'dir.

II. Köktürk Devleti, Karluk, Basmil ve Uygur Türklerinin isyanı sonucu 744 yılında yıkılmıştır.

H. UYGUR DEVLETİ (745-840)

Türk tarihinde kültürel açıdan köklü değişimlerin yaşandığı devlettir.

• Kurucusu Kutluk Bilge Kül Kağan'dır.
• Başkenti Karabalgasun (Ordu Balık)'dur.

Bögü Kağan Dönemi ve Maniheizm

Bögü Kağan döneminde Maniheizm dini resmi din olarak kabul edilmiştir. Bu dinin kabulü köklü değişikliklere neden olmuştur:

• Mani dini et yemeyi ve savaşmayı yasakladığı için Türklerin savaşçı özellikleri zayıfladı.
• Dinin etkisiyle (tapınaklarda ibadet zorunluluğu) Uygurlar yerleşik hayata geçen ilk Türk devleti oldu. Tarım ve ticaret gelişti.
• İlk Türk şehirleri (Balık) kuruldu, tapınaklar (Stupa) ve saraylar inşa edildi. (İlk mimari eserler).

Uygurların Kültürel Gelişmeleri (İlkler)

Uygurlar, kültür ve medeniyet alanında büyük ilerlemeler kaydetmişlerdir:

• İlk kütüphaneler kuruldu.
• 18 harfli Uygur Alfabesi'ni kullandılar (İkinci milli alfabe - Soğd kökenli).
• Kağıt ve matbaayı (hareketli harf sistemi) kullanan ilk Türk devleti oldular.
• Tiyatro (Orta Oyunu) ve minyatür sanatının ilk örneklerini verdiler.
• Bankacılık sistemlerinin temellerini attılar (Faizle borç verme).
• Töreleri yazılı hale getirdiler (Hukuk gelişti).
• Fresk (duvar resmi) sanatı gelişti.

Uygur Devleti, 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkılmıştır. Yıkıldıktan sonra Turfan Uygurları ve Kansu (Sarı) Uygurları olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Turfan Uygurları Moğolların Türkleşmesinde etkili olmuşlardır (Moğollar Uygurlara "Benim Hocam" demiştir).

BÖLÜM 3: DİĞER TÜRK DEVLETLERİ VE TOPLULUKLARI

Bu bölümde, karakteristik özellikleri ile ön plana çıkan diğer Türk boyları ve devletleri incelenecektir.

A. AVARLAR (Juan Juanlar)

• Hem Orta Asya'da hem de Avrupa'da devlet kurmuşlardır.
• İstanbul'u kuşatan ilk Türk devleti oldular (Sasanilerle birlikte).
• Slav topluluklarını askeri ve idari açıdan etkilediler. Üzengiyi Avrupa'ya tanıttılar.
• Hristiyanlığı kabul ederek zamanla asimile oldular.

B. HAZARLAR

• Museviliği (Yahudiliği) kabul eden ilk ve tek Türk devletidir. (Yönetici kesim kabul etmiştir).
• Farklı dinlere karşı hoşgörülüydüler (Adalet divanında farklı dinlerden yargıçlar vardı). Bu döneme Hazar Barış Çağı (Pax Hazarica) denir.
• Ordularında ücretli asker bulunduran ilk Türk devletlerindendir.
• Müslüman Araplarla (Hz. Osman dönemi - Belencer Savaşı) mücadele ederek İslamiyet'in Kafkaslara yayılmasını bir süre engellediler.

C. BULGARLAR

• Zamanla ikiye ayrıldılar:
• Tuna Bulgarları: Boris Han döneminde Hristiyanlığı kabul ettiler. "Çar" unvanını kullandılar (İlk kullanan Simon). Asimile oldular. İstanbul'u kuşatmışlardır.
• İtil (Volga) Bulgarları: Almış Han döneminde İslamiyet'i kabul ettiler. İslamiyet'i kabul eden ilk Türk devleti olarak kabul edilirler (Doğu Avrupa'da).

D. MACARLAR

• Hristiyanlığın Katolik mezhebini benimseyerek Türklük özelliklerini kaybettiler (Asimile oldular).
• Dünyadaki ilk Türkoloji Enstitüsü'nü kurmuşlardır (1870 Budapeşte).

E. PEÇENEKLER

• Devlet kuramamışlardır, boylar halinde yaşamışlardır. Bizans ordusunda ücretli askerlik yapmışlardır.
• Malazgirt Savaşı (1071) sırasında taraf değiştirerek Selçuklu ordusuna katılmışlar ve savaşın kazanılmasında önemli rol oynamışlardır.

F. KIPÇAKLAR (KUMANLAR)

• Karadeniz'in kuzeyinde (Deşt-i Kıpçak) yaşadılar. Savaşçı bir topluluktur.
• Oğuzlarla mücadeleleri Dede Korkut Hikayeleri'ne, Ruslarla mücadeleleri İgor Destanı'na konu olmuştur.
• Kendilerine ait Codex Cumanicus adlı (Latince-Farsça-Kıpçakça) sözlükleri vardır.
• Eyyubi ve Memlük ordularında görev yapmışlardır.

G. OĞUZLAR (Uzlar)

• En kalabalık ve en önemli Türk boyudur.
• Hristiyan olanlarına "Uz" denilmiştir. Bunlar da Malazgirt Savaşı'nda taraf değiştirmiştir. (Günümüzde Gagavuz Türkleri).
• Müslüman olanları Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu ve Osmanlı gibi büyük imparatorlukları kurmuşlardır.

H. KARLUKLAR

• İslamiyet'i kabul eden ilk Türk boyudur.
• Talas Savaşı'nda (751) Çinlilere karşı Müslüman Arapların yanında yer almışlardır.
• Karahanlı Devleti'nin kurulmasında etkili olmuşlardır. Cengiz Han'a itaat eden ilk Müslüman Türk topluluğudur.

I. KIRGIZLAR

• Uygur Devleti'ni yıkarak kurulmuşlardır.
• Dünyanın en uzun destanı olan Manas Destanı Kırgızlara aittir.
• Yenisey Yazıtları'nı oluşturmuşlardır. Moğol hakimiyetine giren ilk Türk boyudur.

J. TÜRGEŞLER

• Emevilerle mücadele ederek (Sulu Kağan dönemi - Haristan Savaşı) Orta Asya'nın Araplaşmasını (İslamiyet'in yayılmasını) bir süre engellemişlerdir.
• Kendi adına para bastıran ilk Türk hükümdarı Baga Tarkan Türgeşlerin başındadır. Yerleşik hayata geçen ikinci Türk devleti olarak da kabul edilirler.

BÖLÜM 4: İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK KÜLTÜR VE MEDENİYETİ

Bu bölüm, KPSS'de en çok soru gelen kısımdır. Kavram bilgisi esastır.

A. DEVLET YÖNETİMİ

Türkler devlete "İl" veya "El" adını vermişlerdir. Devletin temel unsurları: Bağımsızlık (Oksızlık), Halk (Kün), Ülke (Uluş) ve Teşkilattır.

1. Hakimiyet Anlayışı (Kut Anlayışı)

• Kut Anlayışı: Devleti yönetme yetkisinin Gök Tanrı tarafından hükümdara (Kağan) ve ailesine verildiğine inanılırdı. Kut, kan yoluyla babadan oğula geçerdi.
• Sonuçları: Hükümdarın otoritesini artırmıştır (Teokratik anlayış). Ancak, taht kavgalarına neden olmuştur çünkü hanedanın tüm erkek üyeleri tahtta hak iddia edebilirdi (Veraset sistemi belirsizdi - Ülke hanedanın ortak malıdır anlayışı). Bu durum devletlerin kısa ömürlü olmasına neden olmuştur.

2. Hükümdar (Kağan)

• Unvanlar: Han, Hakan, Kağan, Yabgu (Batı yöneticisi), İlteber, İdikut (Uygurlarda), Tanhu, Şanyü (Hunlarda), Erkin.
• Semboller: Otağ (Hükümdar çadırı), Örgin (Taht), Tuğ (Sancak), Nevbet (Davul), Kotuz (Sorguç), Kemer (Kur), Kılıç, Yay, Berge (Kamçı).

3. İkili Teşkilat (Federatif Yönetim)

Ülkenin Doğu (merkez) ve Batı olarak ikiye ayrılarak yönetilmesidir. Doğu kutsaldır ve Hakan yönetir. Batı'yı ise "Yabgu" unvanlı yönetici (genellikle Hakan'ın kardeşi) idare ederdi. Amaç geniş toprakları yönetmeyi kolaylaştırmaktır ancak devletin bölünmesini hızlandırmıştır.

4. Kurultay (Toy, Kengeş)

• Devlet işlerinin görüşüldüğü meclistir.
• Kağan başkanlık eder. Katılanlara Toygun denir (Kağan, Hatun, Boy Beyleri, Hanedan üyeleri, Komutanlar).
• Genellikle Danışma Meclisi özelliği gösterir (Son söz Kağan'a aittir) ancak Kağan'ın yetkilerini kısıtladığı, töreleri değiştirdiği veya Kağan'ı seçtiği durumlar da olurdu (Demokratik özellik).

5. Hatun (Katun)

• Hükümdarın eşidir. Devlet yönetiminde söz sahibidir. Kurultaya katılır, elçi kabul eder, gerektiğinde devlete vekalet eder. (Kadına verilen önemi gösterir).

B. SOSYAL YAPI

Türk toplumu belirli bir hiyerarşiye göre teşkilatlanmıştır.

Yaşam tarzı Konar-Göçer şeklindedir (Uygurlara kadar). Bu nedenle sınıf farklılıkları yoktur ve özel mülkiyet (toprak mülkiyeti) gelişmemiştir. Tek eşlilik (Monogami) yaygındır.

C. HUKUK

• Hukuk kuralları sözlüdür ve geleneklere dayanır. Bunlara Töre denir.
• Töreye Kağan dahil herkes uymak zorundadır (Hukukun üstünlüğü).
• Töre dinamiktir, Kurultay tarafından değiştirilebilir. Törenin değişmez hükümleri: Könilik (Adalet), Tüzlük (Eşitlik), Uzluk (İyilik), İnsanlık.
• Konar-göçer yaşam nedeniyle uzun süreli hapis cezaları yaygın değildir (Genellikle 10 günü geçmez).
• Yargı işlerine Yargan (Yargucı) bakar. Yüksek mahkemeye Yargu denir.
• Uygurlar, töreleri yazılı hale getiren ilk Türk devletidir.

D. ORDU

• Ordu-Millet anlayışı vardır. Kadın erkek herkes asker sayılır, askerlik ayrı bir meslek değildir.
• Ordu genellikle atlı askerlerden (süvarilerden) oluşur. Ücretli askerlik yaygın değildir.

• İlk düzenli orduyu Mete Han kurmuştur (Onlu Sistem).
• Turan Taktiği (Hilal Taktiği, Kurt Kapanı, Sahte Ricat): Sahte geri çekilme ve düşmanı pusuya düşürme esasına dayanan savaş stratejisidir.

E. DİN VE İNANIŞ

1. Başlıca İnanç Sistemleri

• Gök Tanrı Dini: En yaygın ve en eski milli dindir. Tek tanrı inancı vardır. Temizlik önemlidir.
• Doğalar Kültü (Yer-Su İnancı): Dağ, nehir gibi varlıkların ruhu olduğuna inanılmasıdır.
• Atalar Kültü: Ölen ataların ruhlarının yaşayanları koruduğuna inanılmasıdır.
• Totemizm (Ongunluk): Bazı hayvanların (kurt, kartal) kutsal sayılmasıdır.
• Şamanizm: Bir din değil, büyü, sihir ve ruhlarla iletişime geçme ayinleridir. Din adamlarına Şaman, Kam veya Baksı denir.

Türkler tarih boyunca Maniheizm, Budizm (Uygurlar), Hristiyanlık (Avarlar, Macarlar vb.), Musevilik (Hazarlar) ve İslamiyet gibi dinleri de benimsemişlerdir.

2. Ahiret İnancı (Ölümden Sonra Yaşam)

İslamiyet öncesi Türklerde ahiret inancı VARDIR. Bunun kanıtları:

• Kurgan: Oda şeklindeki mezarlar. Ölülerin değerli eşyaları ve atlarıyla birlikte gömülmesi.
• Balbal (Bengütaş): Mezar taşı dikme geleneği. Öldürülen düşmanların öteki dünyada hizmet edeceğine inanılırdı. (Heykel sanatının ilk örnekleridir).
• Uçmağ (Cennet) ve Tamu (Cehennem) kavramları.
• Mumyacılığın görülmesi (Tıp ve eczacılığın geliştiğini de gösterir).

F. EKONOMİ

• Temel geçim kaynağı Hayvancılıktır. (Uygurlarla tarım gelişmiştir. Hunlar döneminde de Tötö sulama kanalı yapılmıştır).
• Ticaret önemlidir. İpek Yolu (Çin ile mücadelelerin temel nedeni) ve Kürk Yolu için mücadele edilmiştir.
• Dokumacılık ve Madencilik (Demircilik) gelişmiştir.

G. YAZI, DİL VE EDEBİYAT

1. Kullanılan Alfabeler

Türklerin tarih boyunca kullandığı alfabeler: Orhun (Köktürk) (İlk Milli Alfabe) ve Uygur (İkinci Milli Alfabe), Soğd, Kiril, Arap, Latin.

2. Sözlü Edebiyat

• Sav: Atasözü.
• Sagu: Ağıt.
• Koşuk: Kopuz (saz) eşliğinde söylenen şiirler.
• Destanlar:

3. Yazılı Edebiyat (Yazıtlar)

• Yenisey Yazıtları: Kırgızlara aittir. Orhun yazıtlarından eskidir ancak edebi değeri düşüktür (mezar taşlarıdır) ve tam okunamamıştır.
• Orhun Abideleri (Köktürk Yazıtları): II. Köktürk dönemine aittir. Türk tarihinin ilk yazılı ve edebi belgeleridir.
• Uygur Yazıtları: Sine Uşi, Karabalgasun, Moyen-Çur yazıtları. Ayrıca Altun Yaruk, Sekiz Yükmek gibi dini metinler.

H. BİLİM VE SANAT

1. Bilim

• Astronomi gelişmiştir.
• 12 Hayvanlı Türk Takvimi: Güneş yılı esaslıdır. Türklerin kullandığı ilk takvimdir. Her yıl bir hayvan adıyla anılır. (Bu durum astronomide geliştiklerini gösterir).

2. Sanat

• Konar-göçer yaşam nedeniyle sanat eserleri genellikle taşınabilir malzemelerden yapılmıştır. (Çadır sanatı, dokumacılık, maden işçiliği).
• Sanatta Hayvan Üslubu hakimdir (Hayvan figürlerinin stilize edilerek kullanılması).
• Pazırık Halısı: Dünyanın en eski düğümlü halısıdır (Hunlara ait, Ermitaj Müzesi'nde).
• Esik Kurganı: "Altın Elbiseli Adam Zırhı" bulunmuştur.

Uygurlarla Gelen Sanatsal Değişim:

Yerleşik hayata geçilmesiyle sanat anlayışı değişmiştir:

• Mimari gelişmiştir (Saraylar, tapınaklar-Stupa). Mimaride "Türk Üçgeni" kullanılmıştır.
• Fresk: Duvar resmi. (Ressamlara Bedizci denir).
• Minyatür: Perspektifsiz resimler. İlk örnekleri Uygurlardadır (Mani dininin etkisiyle).
• Çinicilik ve tezhip sanatı.