ÜNİTE 2: İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ
Bu ünite, Türklerin İslamiyet'i kabulünden başlayarak Orta Asya, İran, Mısır ve diğer coğrafyalarda kurdukları büyük devletleri (Karahanlılar, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Mısır'daki Devletler, Moğol sonrası devletler) ve oluşturdukları yüksek medeniyeti incelemektedir.
BÖLÜM 1: TÜRKLERİN İSLAMİYET'İ KABUL SÜRECİ
A. Türk-Arap İlişkilerinin Evreleri ve Politik Dinamikler
Türklerin İslamiyet ile tanışması bir süreçtir ve farklı dönemlerde farklı dinamikler etkili olmuştur.
1. Erken Dönem Temaslar ve Çatışmalar (Hz. Ömer ve Hz. Osman)
Hz. Ömer döneminde İran'daki Sasani İmparatorluğu'nun yıkılmasıyla (642 Nihavend Savaşı) Türkler ve Müslüman Araplar sınır komşusu oldular. Hz. Osman döneminde ise ilk ciddi çatışmalar başladı. İslam orduları Kafkaslarda Hazar Türkleri ile karşılaştı. Belencer Savaşı'nda Hazarlar, İslam ordularını durdurarak İslamiyet'in Kafkaslara girişini engelledi.
2. Emeviler Dönemi (661-750): Direniş ve Gecikme
Bu dönem, ilişkilerin en gergin olduğu dönemdir. Emevilerin uyguladığı Mevali Politikası temel sorundur.
🔍 KAVRAM: Mevali Politikası
Emevilerin uyguladığı katı Arap milliyetçiliği politikasıdır. Arap olmayan Müslümanları (Mevali - Azatlı Köle anlamında) ikinci sınıf vatandaş olarak görmüşler, devlet yönetiminden ve ordudan dışlamışlar ve onlardan gayrimüslimlerden alınan Cizye vergisini almaya devam etmişlerdir. Bu ırkçı politika, Türklerin İslamiyet'e geçişini geciktirmiştir.
Orta Asya'da Türgeşler (özellikle Sulu Kağan dönemi), Emevi ordularına karşı başarılı bir direniş göstererek Maveraünnehir bölgesinin Araplaşmasını engelledi.
3. Abbasiler Dönemi (750 Sonrası): Yakınlaşma ve Kabul
Abbasilerin iktidara gelmesiyle politika değişti. Ümmetçi (Hoşgörülü) bir anlayış benimsendi. Türklere devlet yönetiminde ve orduda önemli görevler verildi.
🔍 KAVRAM: Avasım ve Samarra
Avasım: Abbasilerin Bizans sınırında (Anadolu'nun güneydoğusu - Tarsus, Adana, Maraş) kurdukları tampon bölge şehirleridir. Buraya savaşçı Türk boyları yerleştirilerek sınır güvenliği sağlanmıştır.
Samarra: Bağdat yakınlarında, özellikle Halife Mutasım döneminde sadece Türk askerleri ve ailelerinin yaşaması için kurulan ordugah şehridir. Amaç, Türklerin savaşçı özelliklerini korumalarını sağlamaktı.
B. Talas Savaşı (751) - Tarihin Akışını Değiştiren Savaş
Orta Asya hakimiyeti için Çin ile Abbasiler arasında yapılmıştır. Savaş sırasında Karluk Türkleri (İslamiyet'i kabul eden ilk Türk boyu) Çinlilere karşı Abbasileri desteklemiştir.
📊 DETAYLI ANALİZ: Talas Savaşı'nın Sonuçları
Siyasi ve Dini Sonuçlar:
- Orta Asya'nın Çinleşmesi engellendi.
- Türkler kitleler halinde İslamiyet'i kabul etmeye başladı. Türk-İslam tarihi başladı.
Kültürel ve Teknolojik Sonuçlar:
- Kağıt, matbaa, barut ve pusula gibi teknik buluşlar Çin dışına yayıldı.
- Kağıt üretimi ilk kez Çin dışında Semerkant'ta (Şehirlerin Şahı) başladı. Bu durum, İslam dünyasında bilimsel ve kültürel gelişmeyi (İslam Rönesansı) hızlandırmıştır.
C. Türklerin İslamiyet'i Kabul Etme Nedenleri
- Gök Tanrı inancı ile İslamiyet arasındaki benzerlikler (Tek Tanrı, Ahiret inancı, Kurban kesme).
- İslamiyet'teki Cihat ve Gaza anlayışı ile Türklerdeki Cihan Hakimiyeti Mefkuresinin örtüşmesi.
- Abbasilerin hoşgörülü politikası.
BÖLÜM 2: MISIR'DA KURULAN TÜRK DEVLETLERİ (TAEM)
Abbasi merkezi otoritesinin zayıflamasıyla ortaya çıkan "Tevaif-i Mülük" devletleridir.
🧠 ŞİFRELEME: Mısır'da Kurulan Türk Devletleri Kronolojisi (T-A-E-M)
- Tolunoğulları (868-905)
- Akşitler (İhşidiler) (935-969)
- Eyyubiler (1174-1250)
- Memlükler (1250-1517)
A. TOLUNOĞULLARI (868-905)
- Kurucusu: Tolunoğlu Ahmet.
- Önemi: Mısır'da kurulan ilk Türk İslam devletidir.
- Başarıları: Mısır'a altın çağını yaşattılar. Maristan adı verilen hastaneler ve eczaneler kurarak ücretsiz hizmet verdiler (Güçlü Sosyal Devlet anlayışı).
- Mimari: Tolunoğlu Ahmet Camii.
B. İHŞİDİLER (AKŞİTLER) (935-969)
- Kurucusu: Muhammed bin Togaç (Halife tarafından "İhşid" - Prens unvanı verildi).
- Önemi: Hicaz bölgesine (Mekke ve Medine) egemen olan ilk Türk İslam devletidir.
⚠️ UYARI: Kısa Ömürlü Olma Nedenleri
Tolunoğulları ve İhşidilerin kısa sürede yıkılmasının temel nedeni; yöneticilerinin Türk, halkının ise çoğunlukla Arap olmasıdır. Etnik farklılık, devlet-millet kaynaşmasını engellemiştir. Her iki devlete de Şii Fatımiler son vermiştir.
C. EYYUBİLER (1174-1250)
- Kurucusu: Selahaddin Eyyubi. Mısır'daki Şii Fatımi egemenliğine son vererek kurulmuştur.
- En Büyük Başarı: Hıttin Savaşı (1187) ile Haçlıları mağlup ederek Kudüs'ü geri almıştır. Bu zafer, III. Haçlı Seferi'ne neden olmuştur.
- Unvan: Selahaddin Eyyubi, "Hadimü'l Haremeyn" (Kutsal Beldelerin Hizmetkarı) unvanını kullanmıştır.
D. MEMLÜKLER (Devlet-i Türkiyye) (1250-1517)
- Kuruluşu: Eyyubi ordusundaki Memlük (Kölemen) komutanı Aybek tarafından kurulmuştur.
- Farklı Veraset Sistemi: Geleneksel Türk veraset sistemi (Kut) yoktur. Güçlü olan her Emir (komutan) sultan olma hakkına sahipti. Bu durum sık taht kavgalarına yol açsa da askeri açıdan dinamik kalmalarını sağlamıştır.
- Moğolları Durduran Güç: Moğolları (İlhanlıları) tarihte durduran ve mağlup eden ilk devlettir. Sultan Baybars döneminde Ayn Calut (1260) ve Elbistan (1277) savaşları kazanılmıştır.
- Halifeliğin Himayesi: İlhanlıların Bağdat'ı işgali sonrası Abbasi halifesini Mısır'da himaye ederek İslam dünyasının dini liderliğini üstlenmişlerdir.
- Yıkılış: Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim tarafından Ridaniye Savaşı (1517) ile yıkılmıştır.
BÖLÜM 3: ORTA ASYA VE İRAN'DA BÜYÜK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ
A. KARAHANLILAR (İlig Hanlar / Afrasiyaboğulları) (840-1212)
Türk-İslam tarihinin sentezini oluşturan devlettir.
1. Siyasi Tarih ve Özellikleri
- Kuruluş: Orta Asya'da kurulan ilk Müslüman Türk devletidir. Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi boyları tarafından kurulmuştur. Kurucusu Bilge Kül Kadir Han'dır.
- İslamiyet'in Kabulü: Satuk Buğra Han döneminde resmi din oldu (Abdülkerim adını aldı).
- Ulusçu (Milliyetçi) Yapı: İslamiyet'i kabul etmelerine rağmen Türklük özelliklerini korudular. Resmi dilleri Türkçe (Hakaniye Lehçesi), alfabeleri Uygur Alfabesidir. İkili teşkilat ve Kut anlayışını sürdürdüler. Fars kültürünün etkisinde kalmadılar.
2. Getirdikleri Yenilikler (İlkler)
- Ribat: Kervansarayların ilk örnekleri. (Sadece ticari değil, güvenlik ve dini yayma merkezi olarak da kullanıldı).
- Bimarhane: Hastaneler kurdular.
- Burslu Eğitim: Dünyada ilk kez burslu öğrencilik sistemini başlattılar (Semerkant Medresesi).
- Gulam Sistemi: Orduda esir asker kullanma sisteminin temellerini attılar.
3. İlk Türk-İslam Edebi Eserleri (Çok Detaylı)
| Eser Adı | Yazarı | Detaylı Önemi ve İçeriği |
|---|---|---|
| Kutadgu Bilig | Yusuf Has Hacip | "Mutluluk Veren Bilgi". İlk Türk-İslam edebi eseridir. Siyasetname özelliği taşır. İdeal devlet yönetimini sembolik karakterler (Kün Togdı, Ay Toldı, Ögdülmiş, Odgurmuş) üzerinden anlatır. |
| Divan-ı Lügati't Türk | Kaşgarlı Mahmut | İlk Türkçe ansiklopedik sözlük. Amacı Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin zenginliğini kanıtlamaktır. Türk boyları, kültürü ve coğrafyası hakkında eşsiz bilgiler içerir. İlk Türk dünya haritası yer alır. |
| Atabetü'l Hakayık | Edip Ahmet Yükneki | "Hakikatlerin Eşiği". Dini ve ahlaki öğütler içeren didaktik (öğretici) bir eserdir. Bilginin önemini vurgular. |
| Divan-ı Hikmet | Hoca Ahmet Yesevi | Piri Türkistan olarak bilinen ilk Türk mutasavvıfıdır. Tasavvuf edebiyatının ilk örneğidir. Sade bir Türkçe ile İslam esaslarını anlatır. |
B. GAZNELİLER (Yeminiler) (963-1187)
Afganistan'ın Gazne şehrinde Alp Tigin tarafından kurulmuştur.
1. Gazneli Mahmut Dönemi (En Parlak Dönem)
- Halifeliğin Koruyuculuğu: Abbasi halifesini Şii Büveyhoğullarının baskısından kurtardı. Halife tarafından "Sultan" unvanı verilen ilk Türk hükümdarı oldu.
- Hindistan Seferleri (17 Sefer): Temel amaçları İslamiyet'i yaymak (Gaza) ve ganimet elde etmekti. Hindistan'da İslamiyet yayıldı (Pakistan ve Bangladeş'in temeli). Kast sistemine darbe vuruldu.
2. Özellikleri ve Yıkılışı
- İmparatorluk Yapısı: Çok uluslu (Türk, Afgan, Fars, Hint) bir devlettir. Bu durum milli birliği zayıflatmıştır.
- Kültürel Etkileşim: Fars kültürünün yoğun etkisi altındaydı. Resmi dil Farsça idi. (Karahanlılarla temel farkı budur).
- Bilim ve Sanat: Ünlü şair Firdevsi, Şehname'yi Gazneli Mahmut'a sundu. Bilim insanı Biruni bu dönemde yaşadı.
- Yıkılış: Sultan Mesut döneminde Dandanakan Savaşı (1040)'nda Büyük Selçuklulara yenilerek yıkılış sürecine girdiler. Gurlular tarafından yıkıldılar.
C. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (BSD) (1040-1157)
Oğuzların Üçok kolunun Kınık Boyu tarafından kurulmuştur.
1. Kuruluş Dönemi (Tuğrul ve Çağrı Beyler)
- Dandanakan Savaşı (1040): Gazneliler mağlup edilerek devlet resmen kuruldu.
- Anadolu Akınları: Çağrı Bey liderliğinde Anadolu'ya keşif amaçlı akınlar başladı.
- Pasinler Savaşı (1048): Bizans ve Gürcü ittifakına karşı kazanılan ilk büyük zaferdir.
- Bağdat Seferi (1055): Tuğrul Bey, Halifeyi Şii baskısından kurtardı. Halife, Tuğrul Bey'e "Doğunun ve Batının Sultanı" unvanını verdi. (İslam'ın siyasi liderliği Türklere geçti).
2. Sultan Alparslan Dönemi (1064-1072)
- Vezirliğe ünlü devlet adamı Nizamülmülk getirildi.
- Doğu Anadolu'daki stratejik Ani Kalesi fethedildi (Halife "Ebu'l Feth" unvanını verdi).
- Malazgirt Savaşı (26 Ağustos 1071): Bizans İmparatoru Romen Diyojen mağlup edildi ve esir alındı.
🔍 KAVRAM: Malazgirt Savaşı'nın Sonuçları (Yurtaçan Savaşı)
- Anadolu'nun kapıları Türklere açıldı. Türkiye Tarihi başladı.
- Sultan Alparslan'ın "Toprak fethedenin malıdır" (Kılıç Hakkı) anlayışı ile Anadolu'da I. Türk Beylikleri kuruldu (Danişmentliler, Saltuklular, Mengücekler, Artuklular, Çaka Beyliği).
- Bizans'ın Avrupa'dan yardım istemesi Haçlı Seferleri'nin başlamasına neden oldu.
3. Sultan Melikşah Dönemi (1072-1092)
- Devletin en parlak dönemidir. En geniş sınırlara ulaşıldı.
- Nizamülmülk'ün Etkisi: Devlet teşkilatlanması zirveye ulaştı. İkta sistemi geliştirildi. Nizamiye Medreseleri yaygınlaştırıldı. "Siyasetname" adlı eseri yazdı.
- Batınilik (Haşhaşiler) ile Mücadele: Hasan Sabbah liderliğindeki bu yıkıcı tarikat ile mücadele edildi. Batıniler, Nizamülmülk'ü suikast ile şehit ettiler.
- Bilimsel Çalışmalar: Ömer Hayyam başkanlığındaki bir heyet tarafından Celali Takvimi hazırlandı.
4. Yıkılış Süreci ve Nedenleri
Melikşah'ın ölümünden sonra Fetret Devri yaşandı. Son büyük hükümdar Sultan Sencer'dir (Sultan-ı Azam).
- Katvan Savaşı (1141): Karahitaylara (Moğollar) karşı alınan ağır yenilgi. (En önemli dış etken).
- Taht Kavgaları: Veraset sisteminin belirsizliği.
- Atabeylerin Bağımsızlığı: Melikleri yetiştiren Atabeylerin merkezi otorite zayıflayınca bağımsızlıklarını ilan etmeleri.
- Oğuzların İsyanı: Yönetimde İranlıların tercih edilmesi nedeniyle Türkmenlerin devlete küstürülmesi ve isyan etmesi.
BÖLÜM 4: DİĞER ÖNEMLİ TÜRK İSLAM DEVLETLERİ VE MOĞOLLAR
A. HARZEMŞAHLAR (1097-1231)
- Harezm bölgesinde kurulmuştur. Kendilerini Büyük Selçuklu Devleti'nin varisi olarak görmüşlerdir.
- Otrar Faciası: Moğol ticaret kervanını yağmalamaları, Cengiz Han'ın batıya yönelmesine ve büyük Moğol istilasının başlamasına neden olmuştur.
B. MOĞOL İMPARATORLUĞU ve Sonrası Devletler
Cengiz Han tarafından kurulmuştur. Ölümünden sonra imparatorluk dörde ayrılmıştır:
- Altın Orda Devleti: Karadeniz'in kuzeyinde kuruldu. Türkleşti ve İslamlaştı. Rusların güneye inmesini engelledi.
- İlhanlılar: İran'da kuruldu. 1258'de Abbasilere son verdi. Anadolu'yu istila etti.
- Çağatay Hanlığı: Orta Asya'da kuruldu. Türkleşti ve İslamlaştı.
- Kubilay Hanlığı: Çin'de kuruldu. Budizm'i benimsedi ve asimile oldu (Türkleşmeyen tek kol).
C. TİMUR İMPARATORLUĞU (1370-1507)
- Etkileri: Altın Orda Devleti'ni yıkarak Rusların güçlenmesine zemin hazırlamıştır (Olumsuz etki). Ankara Savaşı (1402)'nda Osmanlı Devleti'ni yenerek Fetret Devri'ne sokmuştur (Olumsuz etki).
- Bilim ve Kültür: Bilime büyük önem vermiştir. Uluğ Bey (Astronom), Ali Şir Nevai (Türkçe'nin önemini savunan "Muhakemetü'l Lugateyn" eserinin yazarı) bu dönemde yetişmiştir.
D. BABÜR İMPARATORLUĞU (1526-1858)
- Hindistan'da Babür Şah tarafından kurulmuştur.
- Mimari: Şah Cihan döneminde yaptırılan Tac Mahal (Anıt Mezar) dünyanın en önemli mimari eserlerindendir.
BÖLÜM 5: TÜRK İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET (KAPSAMLI ANALİZ)
A. DEVLET YÖNETİMİ VE SARAY TEŞKİLATI
1. Hakimiyet Anlayışı ve Semboller
Kut anlayışı İslami bir yorumla devam etti. Yeni İslami Semboller eklendi: Hutbe Okutmak, Hilat (Halifenin hediyesi), Tıraz (Elbise), Menşur (Halife onayı), Çetr (Saltanat şemsiyesi).
2. Saray Görevlileri
🔍 KAVRAM: Önemli Saray Görevlileri
- Hacip (Hacibü'l Hüccab): Protokol müdürü, sarayın baş yöneticisi. (En yetkili görevli).
- Emir-i Candar: Sarayın ve hükümdarın güvenliğinden sorumlu.
- Emir-i Ahur: Atların bakımından sorumlu.
- Çaşnigir: Hükümdarın yiyeceklerinden sorumlu.
- Vekil-i Has: Saray işlerinin genel sorumlusu.
3. Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) ve Alt Divanlar
Devlet işlerinin görüşüldüğü en üst yönetim organıdır. Başında Vezir bulunur.
| Divan Adı | Görevi (Detaylı) | Başkanı |
|---|---|---|
| Divan-ı İstifa | Devletin tüm mali işleri, hazine kayıtları, gelir-gider hesapları. | Müstevfi |
| Divan-ı Tuğra (İnşa) | İç ve dış tüm resmi yazışmalar, ferman ve beratların hazırlanması. | Tuğrai (Münşi) |
| Divan-ı İşraf | İdari ve mali işlerin denetimi (Teftiş Kurulu). | Müşrif-i Memalik |
| Divan-ı Arz (Ceyş) | Askerlik işleri, ordunun ihtiyaçları, maaşlarının dağıtımı. | Emir-i Arz |
| Divan-ı Mezalim | Yüksek Mahkeme. Ağır siyasi suçlar, halkın yöneticiler hakkındaki şikayetleri görüşülür. | Sultan |
B. HUKUK SİSTEMİ
Hukuk sistemi Şer'i ve Örfi olarak ikiye ayrılmıştır (Hukuk birliği yoktur).
- Şer'i Hukuk: Kaynağı İslam dinidir. Davalara Kadı bakar. Baş kadıya Kadi'l Kudat denir.
- Örfi Hukuk: Kaynağı Türk gelenekleri ve Sultanın emirleridir. Başında Emir-i Dad bulunur.
- Askeri Davalar: Askeri davalara Kadıleşker (Kazasker) bakar.
C. TOPRAK YÖNETİMİ VE İKTA SİSTEMİ
Topraklar Mülk Arazi (Şahıslara ait) ve Miri Arazi (Devlete ait) olarak ikiye ayrılır.
Miri Arazi Bölümleri:
- Has Arazi: Geliri doğrudan Sultan ve ailesine ayrılır.
- Vakıf Arazi: Geliri sosyal ve hayır kurumlarının masrafları için ayrılır. (Sosyal devlet anlayışı).
- İkta Arazi: Geliri hizmet karşılığında devlet görevlilerine maaş olarak verilir.
📊 DETAYLI ANALİZ: İkta Sisteminin Faydaları ve Önemi
Nizamülmülk tarafından sistematik hale getirilen İkta sistemi, devletin temel taşıdır. Faydaları:
- Askeri: Hazineye yük olmadan her an savaşa hazır büyük bir ordu oluşturulmuştur. İkta sahipleri gelirlerinin bir kısmıyla atlı asker (Cebelü) beslemek zorundaydı.
- Ekonomik: Boş araziler işlenerek üretimde süreklilik sağlanmıştır.
- İdari: Devlet otoritesi en uzak bölgelere kadar ulaşmış, güvenlik (asayiş) sağlanmıştır.
D. ORDU TEŞKİLATI
- Gulaman-ı Saray (Merkez Ordusu): Gulam (Devşirme/Esir) sisteminden yetişen, doğrudan Sultana bağlı maaşlı (Bistegani) askerlerdir. Farklı milletlerden oluşur.
- Hassa Ordusu: Sultanın özel muhafız birliğidir.
- İkta Askerleri (Sipahiler): Ordunun en kalabalık kısmıdır. Tamamı Türk'tür. Maaş almazlar, ikta gelirleriyle geçinirler.
E. EĞİTİM, BİLİM VE SANAT
1. Eğitim Kurumları (Medreseler)
İlk medrese Karahanlılar (Semerkant Medresesi) döneminde açılmıştır. Büyük Selçuklular döneminde Nizamiye Medreseleri ile eğitim kurumsallaşmıştır. Amaçları; bilgili devlet adamı yetiştirmek ve Sünni İslam'ı yaymaktır.
2. Önemli Türk-İslam Bilginleri (Detaylı Liste)
| Bilim İnsanı | Alanı ve Önemi | Önemli Eseri/Katkısı |
|---|---|---|
| Farabi (Muallim-i Sani) | Felsefe, Mantık, Müzik. | Aristo'dan sonra "İkinci Öğretmen". Pozitif bilimleri ilk sınıflandıran kişi (İhsa'ül Ulum). İdeal devlet (El Medinetü'l Fazıla). |
| İbn-i Sina (Avicenna) | Tıp, Felsefe. | Tıbbın Kanunu (El Kanun fi't Tıb). Eserleri Avrupa'da yüzyıllarca okutuldu. |
| Biruni | Matematik, Coğrafya, Astronomi. | Dünyanın çapını ve eksen eğikliğini hesapladı. Yer çekimini öne sürdü. (Asar'ül Bakiye). |
| Gazali (Hüccetü'l İslam) | Fıkıh, Kelam (İslam Felsefesi). | Nizamiye Medresesi baş müderrisi. (İhya-u Ulumiddin). |
| Harezmi | Matematik, Cebir. | Cebirin kurucusu. "0" (Sıfır) rakamını kullandı. (Kitab'ül Cebr ve'l Mukabele). |
| Ömer Hayyam | Matematik, Astronomi, Edebiyat. | Celali Takvimi heyet başkanı. (Rubailer). |
| Uluğ Bey | Astronomi, Matematik (Timur Devleti). | Semerkant Rasathanesi. (Zic - Yıldız Kataloğu). |
3. Sanat ve Mimari
Süsleme sanatları gelişmiştir: Hat (Güzel yazı), Minyatür (Perspektifsiz resim), Tezhip (Kitap süsleme), Çinicilik, Oymacılık.
Mimari Türler:
- Kümbet: Türk çadır mimarisinden esinlenilen, konik çatılı anıt mezarlar (Siyasi kişiler için).
- Türbe: Dini şahsiyetler için yapılan anıt mezarlar.
- Külliye: Cami merkezli yapı topluluğu.
- Darüşşifa (Bimaristan/Şifahane): Hastane.
ÜNİTE 2: İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ
Bu ünite, Türklerin İslamiyet'i kabulünden başlayarak Orta Asya, İran, Mısır ve diğer coğrafyalarda kurdukları büyük devletleri (Karahanlılar, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Mısır'daki Devletler, Moğol sonrası devletler) ve oluşturdukları yüksek medeniyeti incelemektedir.
BÖLÜM 1: TÜRKLERİN İSLAMİYET'İ KABUL SÜRECİ
A. Türk-Arap İlişkilerinin Evreleri ve Politik Dinamikler
Türklerin İslamiyet ile tanışması bir süreçtir ve farklı dönemlerde farklı dinamikler etkili olmuştur.
1. Erken Dönem Temaslar ve Çatışmalar (Hz. Ömer ve Hz. Osman)
Hz. Ömer döneminde İran'daki Sasani İmparatorluğu'nun yıkılmasıyla (642 Nihavend Savaşı) Türkler ve Müslüman Araplar sınır komşusu oldular. Hz. Osman döneminde ise ilk ciddi çatışmalar başladı. İslam orduları Kafkaslarda Hazar Türkleri ile karşılaştı. Belencer Savaşı'nda Hazarlar, İslam ordularını durdurarak İslamiyet'in Kafkaslara girişini engelledi.
2. Emeviler Dönemi (661-750): Direniş ve Gecikme
Bu dönem, ilişkilerin en gergin olduğu dönemdir. Emevilerin uyguladığı Mevali Politikası temel sorundur.
🔍 KAVRAM: Mevali Politikası
Emevilerin uyguladığı katı Arap milliyetçiliği politikasıdır. Arap olmayan Müslümanları (Mevali - Azatlı Köle anlamında) ikinci sınıf vatandaş olarak görmüşler, devlet yönetiminden ve ordudan dışlamışlar ve onlardan gayrimüslimlerden alınan Cizye vergisini almaya devam etmişlerdir. Bu ırkçı politika, Türklerin İslamiyet'e geçişini geciktirmiştir.
Orta Asya'da Türgeşler (özellikle Sulu Kağan dönemi), Emevi ordularına karşı başarılı bir direniş göstererek Maveraünnehir bölgesinin Araplaşmasını engelledi.
3. Abbasiler Dönemi (750 Sonrası): Yakınlaşma ve Kabul
Abbasilerin iktidara gelmesiyle politika değişti. Ümmetçi (Hoşgörülü) bir anlayış benimsendi. Türklere devlet yönetiminde ve orduda önemli görevler verildi.
🔍 KAVRAM: Avasım ve Samarra
Avasım: Abbasilerin Bizans sınırında (Anadolu'nun güneydoğusu - Tarsus, Adana, Maraş) kurdukları tampon bölge şehirleridir. Buraya savaşçı Türk boyları yerleştirilerek sınır güvenliği sağlanmıştır.
Samarra: Bağdat yakınlarında, özellikle Halife Mutasım döneminde sadece Türk askerleri ve ailelerinin yaşaması için kurulan ordugah şehridir. Amaç, Türklerin savaşçı özelliklerini korumalarını sağlamaktı.
B. Talas Savaşı (751) - Tarihin Akışını Değiştiren Savaş
Orta Asya hakimiyeti için Çin ile Abbasiler arasında yapılmıştır. Savaş sırasında Karluk Türkleri (İslamiyet'i kabul eden ilk Türk boyu) Çinlilere karşı Abbasileri desteklemiştir.
📊 DETAYLI ANALİZ: Talas Savaşı'nın Sonuçları
Siyasi ve Dini Sonuçlar:
- Orta Asya'nın Çinleşmesi engellendi.
- Türkler kitleler halinde İslamiyet'i kabul etmeye başladı. Türk-İslam tarihi başladı.
Kültürel ve Teknolojik Sonuçlar:
- Kağıt, matbaa, barut ve pusula gibi teknik buluşlar Çin dışına yayıldı.
- Kağıt üretimi ilk kez Çin dışında Semerkant'ta (Şehirlerin Şahı) başladı. Bu durum, İslam dünyasında bilimsel ve kültürel gelişmeyi (İslam Rönesansı) hızlandırmıştır.
C. Türklerin İslamiyet'i Kabul Etme Nedenleri
- Gök Tanrı inancı ile İslamiyet arasındaki benzerlikler (Tek Tanrı, Ahiret inancı, Kurban kesme).
- İslamiyet'teki Cihat ve Gaza anlayışı ile Türklerdeki Cihan Hakimiyeti Mefkuresinin örtüşmesi.
- Abbasilerin hoşgörülü politikası.
BÖLÜM 2: MISIR'DA KURULAN TÜRK DEVLETLERİ (TAEM)
Abbasi merkezi otoritesinin zayıflamasıyla ortaya çıkan "Tevaif-i Mülük" devletleridir.
🧠 ŞİFRELEME: Mısır'da Kurulan Türk Devletleri Kronolojisi (T-A-E-M)
- Tolunoğulları (868-905)
- Akşitler (İhşidiler) (935-969)
- Eyyubiler (1174-1250)
- Memlükler (1250-1517)
A. TOLUNOĞULLARI (868-905)
- Kurucusu: Tolunoğlu Ahmet.
- Önemi: Mısır'da kurulan ilk Türk İslam devletidir.
- Başarıları: Mısır'a altın çağını yaşattılar. Maristan adı verilen hastaneler ve eczaneler kurarak ücretsiz hizmet verdiler (Güçlü Sosyal Devlet anlayışı).
- Mimari: Tolunoğlu Ahmet Camii.
B. İHŞİDİLER (AKŞİTLER) (935-969)
- Kurucusu: Muhammed bin Togaç (Halife tarafından "İhşid" - Prens unvanı verildi).
- Önemi: Hicaz bölgesine (Mekke ve Medine) egemen olan ilk Türk İslam devletidir.
⚠️ UYARI: Kısa Ömürlü Olma Nedenleri
Tolunoğulları ve İhşidilerin kısa sürede yıkılmasının temel nedeni; yöneticilerinin Türk, halkının ise çoğunlukla Arap olmasıdır. Etnik farklılık, devlet-millet kaynaşmasını engellemiştir. Her iki devlete de Şii Fatımiler son vermiştir.
C. EYYUBİLER (1174-1250)
- Kurucusu: Selahaddin Eyyubi. Mısır'daki Şii Fatımi egemenliğine son vererek kurulmuştur.
- En Büyük Başarı: Hıttin Savaşı (1187) ile Haçlıları mağlup ederek Kudüs'ü geri almıştır. Bu zafer, III. Haçlı Seferi'ne neden olmuştur.
- Unvan: Selahaddin Eyyubi, "Hadimü'l Haremeyn" (Kutsal Beldelerin Hizmetkarı) unvanını kullanmıştır.
D. MEMLÜKLER (Devlet-i Türkiyye) (1250-1517)
- Kuruluşu: Eyyubi ordusundaki Memlük (Kölemen) komutanı Aybek tarafından kurulmuştur.
- Farklı Veraset Sistemi: Geleneksel Türk veraset sistemi (Kut) yoktur. Güçlü olan her Emir (komutan) sultan olma hakkına sahipti. Bu durum sık taht kavgalarına yol açsa da askeri açıdan dinamik kalmalarını sağlamıştır.
- Moğolları Durduran Güç: Moğolları (İlhanlıları) tarihte durduran ve mağlup eden ilk devlettir. Sultan Baybars döneminde Ayn Calut (1260) ve Elbistan (1277) savaşları kazanılmıştır.
- Halifeliğin Himayesi: İlhanlıların Bağdat'ı işgali sonrası Abbasi halifesini Mısır'da himaye ederek İslam dünyasının dini liderliğini üstlenmişlerdir.
- Yıkılış: Osmanlı Sultanı Yavuz Sultan Selim tarafından Ridaniye Savaşı (1517) ile yıkılmıştır.
BÖLÜM 3: ORTA ASYA VE İRAN'DA BÜYÜK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ
A. KARAHANLILAR (İlig Hanlar / Afrasiyaboğulları) (840-1212)
Türk-İslam tarihinin sentezini oluşturan devlettir.
1. Siyasi Tarih ve Özellikleri
- Kuruluş: Orta Asya'da kurulan ilk Müslüman Türk devletidir. Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi boyları tarafından kurulmuştur. Kurucusu Bilge Kül Kadir Han'dır.
- İslamiyet'in Kabulü: Satuk Buğra Han döneminde resmi din oldu (Abdülkerim adını aldı).
- Ulusçu (Milliyetçi) Yapı: İslamiyet'i kabul etmelerine rağmen Türklük özelliklerini korudular. Resmi dilleri Türkçe (Hakaniye Lehçesi), alfabeleri Uygur Alfabesidir. İkili teşkilat ve Kut anlayışını sürdürdüler. Fars kültürünün etkisinde kalmadılar.
2. Getirdikleri Yenilikler (İlkler)
- Ribat: Kervansarayların ilk örnekleri. (Sadece ticari değil, güvenlik ve dini yayma merkezi olarak da kullanıldı).
- Bimarhane: Hastaneler kurdular.
- Burslu Eğitim: Dünyada ilk kez burslu öğrencilik sistemini başlattılar (Semerkant Medresesi).
- Gulam Sistemi: Orduda esir asker kullanma sisteminin temellerini attılar.
3. İlk Türk-İslam Edebi Eserleri (Çok Detaylı)
| Eser Adı | Yazarı | Detaylı Önemi ve İçeriği |
|---|---|---|
| Kutadgu Bilig | Yusuf Has Hacip | "Mutluluk Veren Bilgi". İlk Türk-İslam edebi eseridir. Siyasetname özelliği taşır. İdeal devlet yönetimini sembolik karakterler (Kün Togdı, Ay Toldı, Ögdülmiş, Odgurmuş) üzerinden anlatır. |
| Divan-ı Lügati't Türk | Kaşgarlı Mahmut | İlk Türkçe ansiklopedik sözlük. Amacı Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin zenginliğini kanıtlamaktır. Türk boyları, kültürü ve coğrafyası hakkında eşsiz bilgiler içerir. İlk Türk dünya haritası yer alır. |
| Atabetü'l Hakayık | Edip Ahmet Yükneki | "Hakikatlerin Eşiği". Dini ve ahlaki öğütler içeren didaktik (öğretici) bir eserdir. Bilginin önemini vurgular. |
| Divan-ı Hikmet | Hoca Ahmet Yesevi | Piri Türkistan olarak bilinen ilk Türk mutasavvıfıdır. Tasavvuf edebiyatının ilk örneğidir. Sade bir Türkçe ile İslam esaslarını anlatır. |
B. GAZNELİLER (Yeminiler) (963-1187)
Afganistan'ın Gazne şehrinde Alp Tigin tarafından kurulmuştur.
1. Gazneli Mahmut Dönemi (En Parlak Dönem)
- Halifeliğin Koruyuculuğu: Abbasi halifesini Şii Büveyhoğullarının baskısından kurtardı. Halife tarafından "Sultan" unvanı verilen ilk Türk hükümdarı oldu.
- Hindistan Seferleri (17 Sefer): Temel amaçları İslamiyet'i yaymak (Gaza) ve ganimet elde etmekti. Hindistan'da İslamiyet yayıldı (Pakistan ve Bangladeş'in temeli). Kast sistemine darbe vuruldu.
2. Özellikleri ve Yıkılışı
- İmparatorluk Yapısı: Çok uluslu (Türk, Afgan, Fars, Hint) bir devlettir. Bu durum milli birliği zayıflatmıştır.
- Kültürel Etkileşim: Fars kültürünün yoğun etkisi altındaydı. Resmi dil Farsça idi. (Karahanlılarla temel farkı budur).
- Bilim ve Sanat: Ünlü şair Firdevsi, Şehname'yi Gazneli Mahmut'a sundu. Bilim insanı Biruni bu dönemde yaşadı.
- Yıkılış: Sultan Mesut döneminde Dandanakan Savaşı (1040)'nda Büyük Selçuklulara yenilerek yıkılış sürecine girdiler. Gurlular tarafından yıkıldılar.
C. BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (BSD) (1040-1157)
Oğuzların Üçok kolunun Kınık Boyu tarafından kurulmuştur.
1. Kuruluş Dönemi (Tuğrul ve Çağrı Beyler)
- Dandanakan Savaşı (1040): Gazneliler mağlup edilerek devlet resmen kuruldu.
- Anadolu Akınları: Çağrı Bey liderliğinde Anadolu'ya keşif amaçlı akınlar başladı.
- Pasinler Savaşı (1048): Bizans ve Gürcü ittifakına karşı kazanılan ilk büyük zaferdir.
- Bağdat Seferi (1055): Tuğrul Bey, Halifeyi Şii baskısından kurtardı. Halife, Tuğrul Bey'e "Doğunun ve Batının Sultanı" unvanını verdi. (İslam'ın siyasi liderliği Türklere geçti).
2. Sultan Alparslan Dönemi (1064-1072)
- Vezirliğe ünlü devlet adamı Nizamülmülk getirildi.
- Doğu Anadolu'daki stratejik Ani Kalesi fethedildi (Halife "Ebu'l Feth" unvanını verdi).
- Malazgirt Savaşı (26 Ağustos 1071): Bizans İmparatoru Romen Diyojen mağlup edildi ve esir alındı.
🔍 KAVRAM: Malazgirt Savaşı'nın Sonuçları (Yurtaçan Savaşı)
- Anadolu'nun kapıları Türklere açıldı. Türkiye Tarihi başladı.
- Sultan Alparslan'ın "Toprak fethedenin malıdır" (Kılıç Hakkı) anlayışı ile Anadolu'da I. Türk Beylikleri kuruldu (Danişmentliler, Saltuklular, Mengücekler, Artuklular, Çaka Beyliği).
- Bizans'ın Avrupa'dan yardım istemesi Haçlı Seferleri'nin başlamasına neden oldu.
3. Sultan Melikşah Dönemi (1072-1092)
- Devletin en parlak dönemidir. En geniş sınırlara ulaşıldı.
- Nizamülmülk'ün Etkisi: Devlet teşkilatlanması zirveye ulaştı. İkta sistemi geliştirildi. Nizamiye Medreseleri yaygınlaştırıldı. "Siyasetname" adlı eseri yazdı.
- Batınilik (Haşhaşiler) ile Mücadele: Hasan Sabbah liderliğindeki bu yıkıcı tarikat ile mücadele edildi. Batıniler, Nizamülmülk'ü suikast ile şehit ettiler.
- Bilimsel Çalışmalar: Ömer Hayyam başkanlığındaki bir heyet tarafından Celali Takvimi hazırlandı.
4. Yıkılış Süreci ve Nedenleri
Melikşah'ın ölümünden sonra Fetret Devri yaşandı. Son büyük hükümdar Sultan Sencer'dir (Sultan-ı Azam).
- Katvan Savaşı (1141): Karahitaylara (Moğollar) karşı alınan ağır yenilgi. (En önemli dış etken).
- Taht Kavgaları: Veraset sisteminin belirsizliği.
- Atabeylerin Bağımsızlığı: Melikleri yetiştiren Atabeylerin merkezi otorite zayıflayınca bağımsızlıklarını ilan etmeleri.
- Oğuzların İsyanı: Yönetimde İranlıların tercih edilmesi nedeniyle Türkmenlerin devlete küstürülmesi ve isyan etmesi.
BÖLÜM 4: DİĞER ÖNEMLİ TÜRK İSLAM DEVLETLERİ VE MOĞOLLAR
A. HARZEMŞAHLAR (1097-1231)
- Harezm bölgesinde kurulmuştur. Kendilerini Büyük Selçuklu Devleti'nin varisi olarak görmüşlerdir.
- Otrar Faciası: Moğol ticaret kervanını yağmalamaları, Cengiz Han'ın batıya yönelmesine ve büyük Moğol istilasının başlamasına neden olmuştur.
B. MOĞOL İMPARATORLUĞU ve Sonrası Devletler
Cengiz Han tarafından kurulmuştur. Ölümünden sonra imparatorluk dörde ayrılmıştır:
- Altın Orda Devleti: Karadeniz'in kuzeyinde kuruldu. Türkleşti ve İslamlaştı. Rusların güneye inmesini engelledi.
- İlhanlılar: İran'da kuruldu. 1258'de Abbasilere son verdi. Anadolu'yu istila etti.
- Çağatay Hanlığı: Orta Asya'da kuruldu. Türkleşti ve İslamlaştı.
- Kubilay Hanlığı: Çin'de kuruldu. Budizm'i benimsedi ve asimile oldu (Türkleşmeyen tek kol).
C. TİMUR İMPARATORLUĞU (1370-1507)
- Etkileri: Altın Orda Devleti'ni yıkarak Rusların güçlenmesine zemin hazırlamıştır (Olumsuz etki). Ankara Savaşı (1402)'nda Osmanlı Devleti'ni yenerek Fetret Devri'ne sokmuştur (Olumsuz etki).
- Bilim ve Kültür: Bilime büyük önem vermiştir. Uluğ Bey (Astronom), Ali Şir Nevai (Türkçe'nin önemini savunan "Muhakemetü'l Lugateyn" eserinin yazarı) bu dönemde yetişmiştir.
D. BABÜR İMPARATORLUĞU (1526-1858)
- Hindistan'da Babür Şah tarafından kurulmuştur.
- Mimari: Şah Cihan döneminde yaptırılan Tac Mahal (Anıt Mezar) dünyanın en önemli mimari eserlerindendir.
BÖLÜM 5: TÜRK İSLAM DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET (KAPSAMLI ANALİZ)
A. DEVLET YÖNETİMİ VE SARAY TEŞKİLATI
1. Hakimiyet Anlayışı ve Semboller
Kut anlayışı İslami bir yorumla devam etti. Yeni İslami Semboller eklendi: Hutbe Okutmak, Hilat (Halifenin hediyesi), Tıraz (Elbise), Menşur (Halife onayı), Çetr (Saltanat şemsiyesi).
2. Saray Görevlileri
🔍 KAVRAM: Önemli Saray Görevlileri
- Hacip (Hacibü'l Hüccab): Protokol müdürü, sarayın baş yöneticisi. (En yetkili görevli).
- Emir-i Candar: Sarayın ve hükümdarın güvenliğinden sorumlu.
- Emir-i Ahur: Atların bakımından sorumlu.
- Çaşnigir: Hükümdarın yiyeceklerinden sorumlu.
- Vekil-i Has: Saray işlerinin genel sorumlusu.
3. Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) ve Alt Divanlar
Devlet işlerinin görüşüldüğü en üst yönetim organıdır. Başında Vezir bulunur.
| Divan Adı | Görevi (Detaylı) | Başkanı |
|---|---|---|
| Divan-ı İstifa | Devletin tüm mali işleri, hazine kayıtları, gelir-gider hesapları. | Müstevfi |
| Divan-ı Tuğra (İnşa) | İç ve dış tüm resmi yazışmalar, ferman ve beratların hazırlanması. | Tuğrai (Münşi) |
| Divan-ı İşraf | İdari ve mali işlerin denetimi (Teftiş Kurulu). | Müşrif-i Memalik |
| Divan-ı Arz (Ceyş) | Askerlik işleri, ordunun ihtiyaçları, maaşlarının dağıtımı. | Emir-i Arz |
| Divan-ı Mezalim | Yüksek Mahkeme. Ağır siyasi suçlar, halkın yöneticiler hakkındaki şikayetleri görüşülür. | Sultan |
B. HUKUK SİSTEMİ
Hukuk sistemi Şer'i ve Örfi olarak ikiye ayrılmıştır (Hukuk birliği yoktur).
- Şer'i Hukuk: Kaynağı İslam dinidir. Davalara Kadı bakar. Baş kadıya Kadi'l Kudat denir.
- Örfi Hukuk: Kaynağı Türk gelenekleri ve Sultanın emirleridir. Başında Emir-i Dad bulunur.
- Askeri Davalar: Askeri davalara Kadıleşker (Kazasker) bakar.
C. TOPRAK YÖNETİMİ VE İKTA SİSTEMİ
Topraklar Mülk Arazi (Şahıslara ait) ve Miri Arazi (Devlete ait) olarak ikiye ayrılır.
Miri Arazi Bölümleri:
- Has Arazi: Geliri doğrudan Sultan ve ailesine ayrılır.
- Vakıf Arazi: Geliri sosyal ve hayır kurumlarının masrafları için ayrılır. (Sosyal devlet anlayışı).
- İkta Arazi: Geliri hizmet karşılığında devlet görevlilerine maaş olarak verilir.
📊 DETAYLI ANALİZ: İkta Sisteminin Faydaları ve Önemi
Nizamülmülk tarafından sistematik hale getirilen İkta sistemi, devletin temel taşıdır. Faydaları:
- Askeri: Hazineye yük olmadan her an savaşa hazır büyük bir ordu oluşturulmuştur. İkta sahipleri gelirlerinin bir kısmıyla atlı asker (Cebelü) beslemek zorundaydı.
- Ekonomik: Boş araziler işlenerek üretimde süreklilik sağlanmıştır.
- İdari: Devlet otoritesi en uzak bölgelere kadar ulaşmış, güvenlik (asayiş) sağlanmıştır.
D. ORDU TEŞKİLATI
- Gulaman-ı Saray (Merkez Ordusu): Gulam (Devşirme/Esir) sisteminden yetişen, doğrudan Sultana bağlı maaşlı (Bistegani) askerlerdir. Farklı milletlerden oluşur.
- Hassa Ordusu: Sultanın özel muhafız birliğidir.
- İkta Askerleri (Sipahiler): Ordunun en kalabalık kısmıdır. Tamamı Türk'tür. Maaş almazlar, ikta gelirleriyle geçinirler.
E. EĞİTİM, BİLİM VE SANAT
1. Eğitim Kurumları (Medreseler)
İlk medrese Karahanlılar (Semerkant Medresesi) döneminde açılmıştır. Büyük Selçuklular döneminde Nizamiye Medreseleri ile eğitim kurumsallaşmıştır. Amaçları; bilgili devlet adamı yetiştirmek ve Sünni İslam'ı yaymaktır.
2. Önemli Türk-İslam Bilginleri (Detaylı Liste)
| Bilim İnsanı | Alanı ve Önemi | Önemli Eseri/Katkısı |
|---|---|---|
| Farabi (Muallim-i Sani) | Felsefe, Mantık, Müzik. | Aristo'dan sonra "İkinci Öğretmen". Pozitif bilimleri ilk sınıflandıran kişi (İhsa'ül Ulum). İdeal devlet (El Medinetü'l Fazıla). |
| İbn-i Sina (Avicenna) | Tıp, Felsefe. | Tıbbın Kanunu (El Kanun fi't Tıb). Eserleri Avrupa'da yüzyıllarca okutuldu. |
| Biruni | Matematik, Coğrafya, Astronomi. | Dünyanın çapını ve eksen eğikliğini hesapladı. Yer çekimini öne sürdü. (Asar'ül Bakiye). |
| Gazali (Hüccetü'l İslam) | Fıkıh, Kelam (İslam Felsefesi). | Nizamiye Medresesi baş müderrisi. (İhya-u Ulumiddin). |
| Harezmi | Matematik, Cebir. | Cebirin kurucusu. "0" (Sıfır) rakamını kullandı. (Kitab'ül Cebr ve'l Mukabele). |
| Ömer Hayyam | Matematik, Astronomi, Edebiyat. | Celali Takvimi heyet başkanı. (Rubailer). |
| Uluğ Bey | Astronomi, Matematik (Timur Devleti). | Semerkant Rasathanesi. (Zic - Yıldız Kataloğu). |
3. Sanat ve Mimari
Süsleme sanatları gelişmiştir: Hat (Güzel yazı), Minyatür (Perspektifsiz resim), Tezhip (Kitap süsleme), Çinicilik, Oymacılık.
Mimari Türler:
- Kümbet: Türk çadır mimarisinden esinlenilen, konik çatılı anıt mezarlar (Siyasi kişiler için).
- Türbe: Dini şahsiyetler için yapılan anıt mezarlar.
- Külliye: Cami merkezli yapı topluluğu.
- Darüşşifa (Bimaristan/Şifahane): Hastane.