📜 Anayasa Hukuku ve Türk Anayasa Tarihi 📜
Anayasa
1. Anayasa Nedir? (Maddi Anlamda): Devletin temel yapısını, organlarını, bu organların görev ve yetkilerini, birbirleriyle olan ilişkilerini ve temel hak ve özgürlükleri düzenleyen hukuk kurallarının bütünüdür.
2. Anayasa Nedir? (Şekli Anlamda): Normlar hiyerarşisinde en üst sırada yer alan, kanunlardan farklı ve daha zor bir usulle yapılan ve değiştirilebilen hukuk belgesidir.
3. Anayasanın Üstünlüğü: Anayasa hükümlerinin, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri bağlayan temel hukuk kuralları olmasıdır. (1982 AY m.11)
4. Kanunların Anayasaya Aykırı Olamaması: Hiçbir kanunun, Anayasa'ya aykırı hükümler içeremeyeceğini ifade eden temel ilkedir. Bu ilkenin güvencesi anayasa yargısıdır.
5. Anayasacılık Hareketi: Devlet iktidarını anayasal belgelerle sınırlayarak, keyfi yönetimi önlemeyi ve temel hak ve özgürlükleri güvence altına almayı amaçlayan tarihi ve siyasi süreçtir.
6. Kurucu İktidar (Asli): Yeni bir anayasa yapma iktidarıdır. Hukuk dışı bir süreçten (devrim, darbe, savaş) doğar ve kendisinden önceki hukukla bağlı değildir.
7. Kurucu İktidar (Tali): Mevcut bir anayasayı, yine o anayasanın öngördüğü usul ve kurallara göre değiştirme iktidarıdır. Hukuki bir nitelik taşır ve anayasa ile sınırlıdır.
8. Anayasa Yargısı: Kanunların ve diğer bazı normların Anayasa'ya uygunluğunu denetleyen yargısal mekanizmadır. Türkiye'de bu görevi Anayasa Mahkemesi yapar.
Anayasa Kavramına İlişkin Ayrımlar
9. Sert Anayasa: Değiştirilmesi, normal kanunların değiştirilmesinden daha zor usullere (nitelikli çoğunluk, referandum vb.) bağlanan anayasadır.
10. Yumuşak Anayasa: Değiştirilmesi için normal kanunların değiştirilmesiyle aynı usul ve çoğunluğun yeterli olduğu anayasadır.
11. Çerçeve Anayasa: Yalnızca genel ilkeleri belirleyen, kısa, öz ve soyut hükümlerden oluşan anayasadır. (Örn: 1921 Anayasası)
12. Kazuistik (Ayrıntılı) Anayasa: Her konuyu ayrıntılı bir şekilde düzenleyen, uzun ve detaylı hükümler içeren anayasadır. (Örn: 1982 Anayasası)
13. Anayasal Devlet: Sadece bir anayasası olan devleti ifade eder. Bu anayasanın demokratik veya özgürlükçü olması şart değildir.
14. Anayasalı Devlet vs. Anayasal Devlet: Her anayasası olan devlet (anayasalı devlet), iktidarı sınırlayan ve hakları güvence altına alan bir "anayasal devlet" olmayabilir.
Yazılı Anayasa - Yazısız Anayasa Ayrımı
15. Yazılı Anayasa: Devletin temel kurallarının tek bir anayasal metin altında toplandığı anayasa türüdür. Dünyadaki devletlerin çoğunluğu bu modele sahiptir.
16. Yazısız (Geleneksel) Anayasa: Anayasa kurallarının tek bir metinde toplanmadığı, teamüller (gelenekler), tarihi belgeler ve mahkeme içtihatlarından oluştuğu anayasa türüdür.
17. Yazısız Anayasa Örneği: Bu türün en bilinen örneği İngiltere'dir. Anayasası, Magna Carta gibi tarihi belgeler, parlamento kararları ve anayasal teamüllerden oluşur.
18. Teamüli Anayasa: Yazısız anayasanın bir diğer adıdır. Kuralların uzun süreli uygulamalar ve genel kabul ile oluştuğunu vurgular.
Türk Anayasa Tarihi
19. İlk Anayasal Belge: Türk tarihindeki ilk anayasal belge niteliğindeki gelişme, 1808 tarihli Sened-i İttifak'tır. Padişahın yetkilerini ilk kez sınırlamıştır.
20. Tanzimat Fermanı (1839): Padişahın tek taraflı iradesiyle ilan edilen, can, mal ve ırz güvenliği gibi temel hakları güvence altına alan önemli bir belgedir.
21. Islahat Fermanı (1856): Tanzimat'ı teyit eden ve özellikle gayrimüslim tebaanın haklarını genişleten bir fermandır.
22. Türk Anayasaları: Türk anayasa tarihinde sırasıyla 1876, 1921, 1924, 1961 ve 1982 Anayasaları yer almaktadır.
Kanun-u Esasî (1876)
23. İlk Osmanlı-Türk Anayasası: Türk tarihinin ilk yazılı anayasasıdır. Jön Türklerin (Genç Osmanlılar) baskısıyla ilan edilmiştir.
24. Monarşik Karakter: Egemenlik padişaha aitti. Temel haklara yer verse de padişahın mutlak otoritesini korumuştur.
25. Çift Meclisli Parlamento: Heyet-i Ayan (Padişahın atadığı üyeler) ve Heyet-i Mebusan (Halkın seçtiği üyeler) olmak üzere iki meclisten oluşuyordu.
26. Hükümetin Sorumluluğu: Hükümet (Heyet-i Vükela), Meclis'e değil, Padişah'a karşı sorumluydu.
27. Padişahın Yetkileri: Meclis'i feshetme, mutlak veto ve sürgün gibi çok geniş yetkilere sahipti. (Örn: 113. madde sürgün yetkisi)
28. Askıya Alınması: 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) bahane edilerek II. Abdülhamit tarafından askıya alınmış ve 30 yıl yürürlükte kalmamıştır.
Kanun-u Esasî’de 1909 Değişiklikleri (İkinci Meşrutiyet)
29. Meşrutiyetin Yeniden İlanı: 1908'de İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin baskısıyla Kanun-u Esasî yeniden yürürlüğe konulmuştur.
30. Parlamenter Sisteme Yaklaşma: Yapılan değişikliklerle padişahın yetkileri daraltılmış, Meclis'in yetkileri artırılmıştır.
31. Padişah Yetkilerinin Kısıtlanması: Sürgün yetkisi (m.113) kaldırılmış, mutlak veto yetkisi geciktirici vetoya dönüştürülmüştür.
32. Hükümetin Meclis'e Sorumluluğu: Hükümet, Padişah'a değil, Meclis-i Mebusan'a karşı sorumlu hale gelmiştir. Bu, parlamenter sistemin temel bir özelliğidir.
33. Temel Hakların Güçlendirilmesi: Sansür yasağı ve dernek kurma hakkı gibi temel hak ve özgürlükler genişletilmiştir.
1921 Teşkilât-ı Esasiye Kanunu
34. Milli Mücadele Anayasası: Kurtuluş Savaşı koşullarında, olağanüstü bir dönemde hazırlanmıştır.
35. Çerçeve Anayasa: Sadece 23 maddeden oluşan, kısa ve öz bir anayasadır. Temel hak ve özgürlüklere yer vermemiştir.
36. Egemenlik Millete Aittir: "Hâkimiyet bilâkayd ü şart milletindir" (Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir) ilkesini getiren ilk anayasadır.
37. Meclis Hükümeti Sistemi: Yasama ve yürütme güçlerini Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde toplayan kuvvetler birliği sistemini benimsemiştir.
38. Yargıdan Bahsetmemiştir: Yargı organına ilişkin bir düzenleme içermez. Yargı yetkisi de Meclis'e aitti.
39. İkili Anayasa Dönemi: 1921 Anayasası, Kanun-u Esasi'nin kendisiyle çelişmeyen hükümlerini yürürlükten kaldırmamış, bu nedenle 1921-1924 arası ikili bir anayasal düzen yaşanmıştır.
40. Yumuşak Anayasa: Değiştirilmesi için özel bir çoğunluk aranmadığından yumuşak karakterli bir anayasadır.
Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda 29 Ekim 1923 Tarihli Değişiklikler
41. Cumhuriyetin İlanı: En önemli değişiklik, "Türkiye Devletinin şekl-i Hükümeti, Cumhuriyettir." hükmünün eklenmesidir.
42. Cumhurbaşkanlığı Makamı: İlk kez Cumhurbaşkanlığı makamı oluşturulmuş ve ilk Cumhurbaşkanı olarak Mustafa Kemal Atatürk seçilmiştir.
43. Başbakanlık ve Bakanlıklar: Hükümetin kuruluşu Meclis Hükümeti sisteminden ayrıştırılarak, Cumhurbaşkanının Meclis üyeleri arasından bir Başbakan ataması ve Başbakanın da bakanlarını seçmesi usulü getirilmiştir.
44. Devletin Dininin Belirlenmesi: "Türkiye Devletinin dini, Dîn-i İslâmdır" ibaresi anayasaya eklenmiştir.
1924 Anayasası
45. Karma Sistem: Kuvvetler birliği (Meclis üstünlüğü) ile kuvvetler ayrılığı (görevler ayrılığı) arasında karma bir hükümet sistemini benimsemiştir.
46. En Uzun Süre Yürürlükte Kalan: 1961'e kadar yürürlükte kalarak en uzun süreli anayasamız olmuştur.
47. Sert Anayasa: Değiştirilmesi, üye tamsayısının 2/3 çoğunluğuna bağlanarak sert anayasa sistemine geçilmiştir.
48. Üstünlüğü Teorik: Anayasanın üstünlüğünü denetleyecek bir Anayasa Mahkemesi kurulmadığı için bu ilke teoride kalmıştır.
49. Temel Haklar: Temel hak ve özgürlüklere yer vermiş ancak bunları sosyal devlet ilkesiyle güvence altına almamıştır.
50. Laikliğe Geçiş (1928): "Devletin dini İslam'dır" ibaresi 1928'de anayasadan çıkarılmıştır.
51. Kadınlara Seçme/Seçilme Hakkı: 1934'te yapılan değişiklikle kadınlara milletvekili seçme ve seçilme hakkı tanınmıştır.
52. Atatürk İlkelerinin Anayasaya Girmesi (1937): Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Devletçilik, Laiklik ve İnkılapçılık ilkeleri 1937'de Anayasa'ya eklenmiştir.
53. Çok Partili Hayata Geçiş: 1946'da çok partili siyasi hayata geçiş bu anayasa döneminde olmuştur.
1961 Anayasası
54. Askeri Darbe Sonucu: 27 Mayıs 1960 askeri darbesi sonrasında, Kurucu Meclis tarafından hazırlanmıştır.
55. Halkoyuna Sunulan İlk Anayasa: Hazırlandıktan sonra 1961'de halkoyuna (referandum) sunularak kabul edilmiştir.
56. En Özgürlükçü Anayasa: Temel hak ve özgürlükleri en geniş ve güvenceli şekilde düzenlemesiyle bilinir.
57. Kuvvetler Ayrılığı: Sert bir kuvvetler ayrılığını ve denge-fren mekanizmalarını benimsemiştir.
58. Parlamenter Sistem: Klasik parlamenter sistemi benimsemiştir. Yürütme, sorumsuz Cumhurbaşkanı ve sorumlu Bakanlar Kurulu'ndan oluşur.
59. Çift Meclisli Yapı: Yasama organı, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu'ndan oluşuyordu.
60. Anayasa Mahkemesi'nin Kuruluşu: Anayasanın üstünlüğünü sağlamak için ilk kez Anayasa Mahkemesi kurulmuştur.
61. Sosyal Hukuk Devleti: "Sosyal hukuk devleti" ilkesini ayrıntılı bir şekilde düzenlemiş, sendikal haklar ve grev hakkı gibi sosyal hakları güvence altına almıştır.
62. TRT ve Üniversitelere Özerklik: TRT'ye ve üniversitelere özerk bir statü tanımıştır.
63. Milli Güvenlik Kurulu (MGK): İlk kez anayasal bir kuruluş olarak düzenlenmiştir.
64. Yüksek Hâkimler Kurulu: Yargı bağımsızlığını güvence altına almak için Yüksek Hâkimler Kurulu (bugünkü HSK'nın temeli) kurulmuştur.
1971-1973 Anayasa Değişiklikleri
65. 12 Mart Muhtırası: 12 Mart 1971 askeri muhtırası sonrasında yapılan değişikliklerdir.
66. Özgürlüklerin Kısıtlanması: 1961 Anayasası'nın getirdiği özgürlükçü yapıyı "devleti korumak" amacıyla sınırlamıştır.
67. Temel Haklara Sınırlama: Temel hak ve özgürlüklerin "genel sınırlama" sebepleri getirilmiş ve kötüye kullanılması yasağı sertleştirilmiştir.
68. Bakanlar Kuruluna KHK Yetkisi: Yürütmeyi güçlendirmek amacıyla Bakanlar Kurulu'na Kanun Hükmünde Kararname (KHK) çıkarma yetkisi tanınmıştır.
69. TRT ve Üniversite Özerkliğinin Azaltılması: TRT'nin özerkliği kaldırılarak "tarafsız" bir kurum olması esası getirilmiş, üniversitelerin özerkliği zayıflatılmıştır.
70. Devlet Güvenlik Mahkemeleri (DGM): Askeri yargının sivil alana müdahalesi niteliğindeki DGM'ler kurulmuştur.
71. Askeri Yüksek İdare Mahkemesi (AYİM): Askeri idari uyuşmazlıklar için AYİM kurulmuştur.
1982 Anayasası
72. 12 Eylül Darbesi Ürünü: 12 Eylül 1980 askeri darbesi sonrasında, Milli Güvenlik Konseyi ve Danışma Meclisi tarafından hazırlanmıştır.
73. Referandumla Kabul: 7 Kasım 1982'de yapılan halkoylaması ile %91.37 gibi yüksek bir oranla kabul edilmiştir.
74. Kazuistik ve Sert: Çok ayrıntılı (kazuistik) ve değiştirilmesi zor hükümler içeren (sert) bir anayasadır.
75. Yürütmenin Güçlendirilmesi: Yürütme organı, yasama karşısında oldukça güçlendirilmiş, özellikle Cumhurbaşkanına geniş yetkiler tanınmıştır.
76. Devlet Otoritesini Vurgulama: Temel hak ve özgürlükler yerine devlet otoritesini ve kamu düzenini ön planda tutan bir felsefeye sahiptir.
77. Geçici 15. Madde: 12 Eylül darbesini yapan Milli Güvenlik Konseyi üyelerinin yargılanmasını engelleyen hüküm, 2010 referandumu ile kaldırılmıştır.
1982 Anayasasının Temel Özellikleri
78. Vesayetçi Yaklaşım: Milli Güvenlik Kurulu ve Cumhurbaşkanlığı gibi kurumlar aracılığıyla siyaset üzerinde sivil ve askeri bürokrasinin denetimini öngörmüştür.
79. Tek Meclisli Yapı: 1961 Anayasası'ndaki çift meclisli yapı terk edilerek tek meclisli (TBMM) sisteme dönülmüştür.
80. Cumhurbaşkanının Güçlü Konumu: Başlangıçta Meclis'i feshetme, KHK'ları denetleme gibi birçok önemli yetkiyle donatılmıştır.
81. Siyasi Partilere Sıkı Denetim: Siyasi partilerin kurulması ve faaliyetleri sıkı kurallara bağlanmış, Anayasa Mahkemesi'ne geniş kapatma yetkileri verilmiştir.
82. Sendikal Hakların Zayıflatılması: Sendikal haklar ve grev hakkı önemli ölçüde sınırlandırılmıştır.
83. YÖK'ün Kurulması: Üniversiteleri denetlemek ve yönetmek amacıyla Yükseköğretim Kurulu (YÖK) anayasal bir kurum haline getirilmiştir.
84. Temel Hakların Sınırlandırılması: Temel hak ve özgürlükler için çok sayıda genel ve özel sınırlama nedeni öngörülmüştür.
85. Başlangıç Kısmı: Anayasa metnine dahil olan ve anayasanın ruhunu yansıtan bir başlangıç bölümü vardır.
86. Değiştirilemez Maddeler: İlk üç maddesi (Devletin Şekli, Cumhuriyetin Nitelikleri, Devletin Bütünlüğü) değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif dahi edilemez hükümlerdir.
2017 Anayasasının Temel Özellikleri
87. Referandumla Kabul: 16 Nisan 2017'de yapılan halkoylaması ile kabul edilmiştir.
88. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi: En temel değişiklik, parlamenter sistemden "Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi"ne geçilmesidir.
89. Başbakanlık Makamının Kaldırılması: Yürütme yetkisi tamamen Cumhurbaşkanında toplanmış, Başbakanlık ve Bakanlar Kurulu kaldırılmıştır.
90. Yürütmenin Tek Başlı Olması: Cumhurbaşkanı hem devletin hem de hükümetin başı olmuştur.
91. Cumhurbaşkanının Parti Üyeliği: Cumhurbaşkanının partisi ile ilişiğinin kesilmesi zorunluluğu kaldırılmıştır.
92. Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi: Cumhurbaşkanına, yürütme yetkisine ilişkin konularda Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi çıkarma yetkisi verilmiştir.
93. Milletvekili Sayısının Artırılması: Milletvekili sayısı 550'den 600'e çıkarılmıştır.
94. Seçilme Yaşının Düşürülmesi: Milletvekili seçilme yaşı 25'ten 18'e indirilmiştir.
95. HSK'nın Yapısının Değişmesi: Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu'nun adı Hâkimler ve Savcılar Kurulu (HSK) olarak değiştirilmiş, üye seçim usulü TBMM ve Cumhurbaşkanına yetki verecek şekilde yeniden düzenlenmiştir.
96. Askeri Yargının Kaldırılması: Disiplin mahkemeleri dışında askeri mahkemeler ve Askeri Yargıtay ile AYİM kaldırılmıştır.
97. Gensoru ve Güvensizlik Oyunun Kaldırılması: Hükümetin Meclis tarafından düşürülmesini sağlayan gensoru mekanizması kaldırılmıştır.
Türk Tarihindeki Referandumlar
98. 1961 Referandumu: 1961 Anayasası'nın kabulü için yapıldı. (%61.7 Evet)
99. 1982 Referandumu: 1982 Anayasası'nın ve Kenan Evren'in Cumhurbaşkanlığının oylanması için yapıldı. (%91.37 Evet)
100. 1987 Referandumu: Siyasi yasakların (S. Demirel, B. Ecevit vb.) kaldırılması için yapıldı. (%50.16 Evet)
101. 1988 Referandumu: Yerel seçimlerin bir yıl öne alınması teklifi oylandı. (%65 Hayır)
102. 2007 Referandumu: Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi gibi değişiklikler için yapıldı. (%68.95 Evet)
103. 2010 Referandumu: Yargı reformu, askeri yargının daraltılması ve 12 Eylül yargılamasının önünü açan değişiklikler için yapıldı. (%57.88 Evet)
104. 2017 Referandumu: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi'ne geçiş için yapıldı. (%51.41 Evet)
1982 Anayasası’nın Temel İlkeleri
105. Cumhuriyetçilik: Devletin yönetim şeklinin Cumhuriyet olduğunu ifade eder. (Madde 1, değiştirilemez)
106. İnsan Haklarına Saygılı Devlet: Devletin, eylem ve işlemlerinde insan haklarını temel alması ve korumasıdır. 'İnsan haklarına dayalı' (1961) ifadesinden daha pasif bir ifadedir.
107. Atatürk Milliyetçiliğine Bağlı Devlet: Irk, din, dil ayrımı gözetmeyen, Türk devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkesi Türk sayan, subjektif millet anlayışını esas alan ilkedir.
108. Demokratik Devlet: Egemenliğin millete ait olduğu, halkın yönetime katıldığı, serbest seçimlerin yapıldığı, siyasi partilerin var olduğu bir yönetim biçimidir.
109. Laik Devlet: Devletin din ve vicdan özgürlüğünü güvence altına alması, tüm inançlara eşit mesafede durması, hukuk kurallarını dine dayandırmamasıdır.
110. Sosyal Devlet: Devletin, sosyal barışı ve sosyal adaleti sağlamak amacıyla sosyal ve ekonomik hayata aktif olarak müdahale etmesidir. (Fırsat eşitliği, asgari yaşam düzeyi sağlama)
111. Hukuk Devleti: Faaliyetlerinde hukukla bağlı olan, yargı denetimine açık, temel hakları güvence altına alan ve hukuki güvenlik sağlayan devlettir.
112. Devletin Ülkesi ve Milletiyle Bölünmez Bütünlüğü: Üniter devlet yapısını ve devletin toprak bütünlüğünü koruyan, değiştirilemez bir ilkedir. (Madde 3)
📜 Anayasa Hukuku ve Türk Anayasa Tarihi 📜
Anayasa
1. Anayasa Nedir? (Maddi Anlamda): Devletin temel yapısını, organlarını, bu organların görev ve yetkilerini, birbirleriyle olan ilişkilerini ve temel hak ve özgürlükleri düzenleyen hukuk kurallarının bütünüdür.
2. Anayasa Nedir? (Şekli Anlamda): Normlar hiyerarşisinde en üst sırada yer alan, kanunlardan farklı ve daha zor bir usulle yapılan ve değiştirilebilen hukuk belgesidir.
3. Anayasanın Üstünlüğü: Anayasa hükümlerinin, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri bağlayan temel hukuk kuralları olmasıdır. (1982 AY m.11)
4. Kanunların Anayasaya Aykırı Olamaması: Hiçbir kanunun, Anayasa'ya aykırı hükümler içeremeyeceğini ifade eden temel ilkedir. Bu ilkenin güvencesi anayasa yargısıdır.
5. Anayasacılık Hareketi: Devlet iktidarını anayasal belgelerle sınırlayarak, keyfi yönetimi önlemeyi ve temel hak ve özgürlükleri güvence altına almayı amaçlayan tarihi ve siyasi süreçtir.
6. Kurucu İktidar (Asli): Yeni bir anayasa yapma iktidarıdır. Hukuk dışı bir süreçten (devrim, darbe, savaş) doğar ve kendisinden önceki hukukla bağlı değildir.
7. Kurucu İktidar (Tali): Mevcut bir anayasayı, yine o anayasanın öngördüğü usul ve kurallara göre değiştirme iktidarıdır. Hukuki bir nitelik taşır ve anayasa ile sınırlıdır.
8. Anayasa Yargısı: Kanunların ve diğer bazı normların Anayasa'ya uygunluğunu denetleyen yargısal mekanizmadır. Türkiye'de bu görevi Anayasa Mahkemesi yapar.
Anayasa Kavramına İlişkin Ayrımlar
9. Sert Anayasa: Değiştirilmesi, normal kanunların değiştirilmesinden daha zor usullere (nitelikli çoğunluk, referandum vb.) bağlanan anayasadır.
10. Yumuşak Anayasa: Değiştirilmesi için normal kanunların değiştirilmesiyle aynı usul ve çoğunluğun yeterli olduğu anayasadır.
11. Çerçeve Anayasa: Yalnızca genel ilkeleri belirleyen, kısa, öz ve soyut hükümlerden oluşan anayasadır. (Örn: 1921 Anayasası)
12. Kazuistik (Ayrıntılı) Anayasa: Her konuyu ayrıntılı bir şekilde düzenleyen, uzun ve detaylı hükümler içeren anayasadır. (Örn: 1982 Anayasası)
13. Anayasal Devlet: Sadece bir anayasası olan devleti ifade eder. Bu anayasanın demokratik veya özgürlükçü olması şart değildir.
14. Anayasalı Devlet vs. Anayasal Devlet: Her anayasası olan devlet (anayasalı devlet), iktidarı sınırlayan ve hakları güvence altına alan bir "anayasal devlet" olmayabilir.
Yazılı Anayasa - Yazısız Anayasa Ayrımı
15. Yazılı Anayasa: Devletin temel kurallarının tek bir anayasal metin altında toplandığı anayasa türüdür. Dünyadaki devletlerin çoğunluğu bu modele sahiptir.
16. Yazısız (Geleneksel) Anayasa: Anayasa kurallarının tek bir metinde toplanmadığı, teamüller (gelenekler), tarihi belgeler ve mahkeme içtihatlarından oluştuğu anayasa türüdür.
17. Yazısız Anayasa Örneği: Bu türün en bilinen örneği İngiltere'dir. Anayasası, Magna Carta gibi tarihi belgeler, parlamento kararları ve anayasal teamüllerden oluşur.
18. Teamüli Anayasa: Yazısız anayasanın bir diğer adıdır. Kuralların uzun süreli uygulamalar ve genel kabul ile oluştuğunu vurgular.
Türk Anayasa Tarihi
19. İlk Anayasal Belge: Türk tarihindeki ilk anayasal belge niteliğindeki gelişme, 1808 tarihli Sened-i İttifak'tır. Padişahın yetkilerini ilk kez sınırlamıştır.
20. Tanzimat Fermanı (1839): Padişahın tek taraflı iradesiyle ilan edilen, can, mal ve ırz güvenliği gibi temel hakları güvence altına alan önemli bir belgedir.
21. Islahat Fermanı (1856): Tanzimat'ı teyit eden ve özellikle gayrimüslim tebaanın haklarını genişleten bir fermandır.
22. Türk Anayasaları: Türk anayasa tarihinde sırasıyla 1876, 1921, 1924, 1961 ve 1982 Anayasaları yer almaktadır.
Kanun-u Esasî (1876)
23. İlk Osmanlı-Türk Anayasası: Türk tarihinin ilk yazılı anayasasıdır. Jön Türklerin (Genç Osmanlılar) baskısıyla ilan edilmiştir.
24. Monarşik Karakter: Egemenlik padişaha aitti. Temel haklara yer verse de padişahın mutlak otoritesini korumuştur.
25. Çift Meclisli Parlamento: Heyet-i Ayan (Padişahın atadığı üyeler) ve Heyet-i Mebusan (Halkın seçtiği üyeler) olmak üzere iki meclisten oluşuyordu.
26. Hükümetin Sorumluluğu: Hükümet (Heyet-i Vükela), Meclis'e değil, Padişah'a karşı sorumluydu.
27. Padişahın Yetkileri: Meclis'i feshetme, mutlak veto ve sürgün gibi çok geniş yetkilere sahipti. (Örn: 113. madde sürgün yetkisi)
28. Askıya Alınması: 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi) bahane edilerek II. Abdülhamit tarafından askıya alınmış ve 30 yıl yürürlükte kalmamıştır.
Kanun-u Esasî’de 1909 Değişiklikleri (İkinci Meşrutiyet)
29. Meşrutiyetin Yeniden İlanı: 1908'de İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin baskısıyla Kanun-u Esasî yeniden yürürlüğe konulmuştur.
30. Parlamenter Sisteme Yaklaşma: Yapılan değişikliklerle padişahın yetkileri daraltılmış, Meclis'in yetkileri artırılmıştır.
31. Padişah Yetkilerinin Kısıtlanması: Sürgün yetkisi (m.113) kaldırılmış, mutlak veto yetkisi geciktirici vetoya dönüştürülmüştür.
32. Hükümetin Meclis'e Sorumluluğu: Hükümet, Padişah'a değil, Meclis-i Mebusan'a karşı sorumlu hale gelmiştir. Bu, parlamenter sistemin temel bir özelliğidir.
33. Temel Hakların Güçlendirilmesi: Sansür yasağı ve dernek kurma hakkı gibi temel hak ve özgürlükler genişletilmiştir.
1921 Teşkilât-ı Esasiye Kanunu
34. Milli Mücadele Anayasası: Kurtuluş Savaşı koşullarında, olağanüstü bir dönemde hazırlanmıştır.
35. Çerçeve Anayasa: Sadece 23 maddeden oluşan, kısa ve öz bir anayasadır. Temel hak ve özgürlüklere yer vermemiştir.
36. Egemenlik Millete Aittir: "Hâkimiyet bilâkayd ü şart milletindir" (Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir) ilkesini getiren ilk anayasadır.
37. Meclis Hükümeti Sistemi: Yasama ve yürütme güçlerini Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde toplayan kuvvetler birliği sistemini benimsemiştir.
38. Yargıdan Bahsetmemiştir: Yargı organına ilişkin bir düzenleme içermez. Yargı yetkisi de Meclis'e aitti.
39. İkili Anayasa Dönemi: 1921 Anayasası, Kanun-u Esasi'nin kendisiyle çelişmeyen hükümlerini yürürlükten kaldırmamış, bu nedenle 1921-1924 arası ikili bir anayasal düzen yaşanmıştır.
40. Yumuşak Anayasa: Değiştirilmesi için özel bir çoğunluk aranmadığından yumuşak karakterli bir anayasadır.
Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda 29 Ekim 1923 Tarihli Değişiklikler
41. Cumhuriyetin İlanı: En önemli değişiklik, "Türkiye Devletinin şekl-i Hükümeti, Cumhuriyettir." hükmünün eklenmesidir.
42. Cumhurbaşkanlığı Makamı: İlk kez Cumhurbaşkanlığı makamı oluşturulmuş ve ilk Cumhurbaşkanı olarak Mustafa Kemal Atatürk seçilmiştir.
43. Başbakanlık ve Bakanlıklar: Hükümetin kuruluşu Meclis Hükümeti sisteminden ayrıştırılarak, Cumhurbaşkanının Meclis üyeleri arasından bir Başbakan ataması ve Başbakanın da bakanlarını seçmesi usulü getirilmiştir.
44. Devletin Dininin Belirlenmesi: "Türkiye Devletinin dini, Dîn-i İslâmdır" ibaresi anayasaya eklenmiştir.
1924 Anayasası
45. Karma Sistem: Kuvvetler birliği (Meclis üstünlüğü) ile kuvvetler ayrılığı (görevler ayrılığı) arasında karma bir hükümet sistemini benimsemiştir.
46. En Uzun Süre Yürürlükte Kalan: 1961'e kadar yürürlükte kalarak en uzun süreli anayasamız olmuştur.
47. Sert Anayasa: Değiştirilmesi, üye tamsayısının 2/3 çoğunluğuna bağlanarak sert anayasa sistemine geçilmiştir.
48. Üstünlüğü Teorik: Anayasanın üstünlüğünü denetleyecek bir Anayasa Mahkemesi kurulmadığı için bu ilke teoride kalmıştır.
49. Temel Haklar: Temel hak ve özgürlüklere yer vermiş ancak bunları sosyal devlet ilkesiyle güvence altına almamıştır.
50. Laikliğe Geçiş (1928): "Devletin dini İslam'dır" ibaresi 1928'de anayasadan çıkarılmıştır.
51. Kadınlara Seçme/Seçilme Hakkı: 1934'te yapılan değişiklikle kadınlara milletvekili seçme ve seçilme hakkı tanınmıştır.
52. Atatürk İlkelerinin Anayasaya Girmesi (1937): Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Devletçilik, Laiklik ve İnkılapçılık ilkeleri 1937'de Anayasa'ya eklenmiştir.
53. Çok Partili Hayata Geçiş: 1946'da çok partili siyasi hayata geçiş bu anayasa döneminde olmuştur.
1961 Anayasası
54. Askeri Darbe Sonucu: 27 Mayıs 1960 askeri darbesi sonrasında, Kurucu Meclis tarafından hazırlanmıştır.
55. Halkoyuna Sunulan İlk Anayasa: Hazırlandıktan sonra 1961'de halkoyuna (referandum) sunularak kabul edilmiştir.
56. En Özgürlükçü Anayasa: Temel hak ve özgürlükleri en geniş ve güvenceli şekilde düzenlemesiyle bilinir.
57. Kuvvetler Ayrılığı: Sert bir kuvvetler ayrılığını ve denge-fren mekanizmalarını benimsemiştir.
58. Parlamenter Sistem: Klasik parlamenter sistemi benimsemiştir. Yürütme, sorumsuz Cumhurbaşkanı ve sorumlu Bakanlar Kurulu'ndan oluşur.
59. Çift Meclisli Yapı: Yasama organı, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu'ndan oluşuyordu.
60. Anayasa Mahkemesi'nin Kuruluşu: Anayasanın üstünlüğünü sağlamak için ilk kez Anayasa Mahkemesi kurulmuştur.
61. Sosyal Hukuk Devleti: "Sosyal hukuk devleti" ilkesini ayrıntılı bir şekilde düzenlemiş, sendikal haklar ve grev hakkı gibi sosyal hakları güvence altına almıştır.
62. TRT ve Üniversitelere Özerklik: TRT'ye ve üniversitelere özerk bir statü tanımıştır.
63. Milli Güvenlik Kurulu (MGK): İlk kez anayasal bir kuruluş olarak düzenlenmiştir.
64. Yüksek Hâkimler Kurulu: Yargı bağımsızlığını güvence altına almak için Yüksek Hâkimler Kurulu (bugünkü HSK'nın temeli) kurulmuştur.
1971-1973 Anayasa Değişiklikleri
65. 12 Mart Muhtırası: 12 Mart 1971 askeri muhtırası sonrasında yapılan değişikliklerdir.
66. Özgürlüklerin Kısıtlanması: 1961 Anayasası'nın getirdiği özgürlükçü yapıyı "devleti korumak" amacıyla sınırlamıştır.
67. Temel Haklara Sınırlama: Temel hak ve özgürlüklerin "genel sınırlama" sebepleri getirilmiş ve kötüye kullanılması yasağı sertleştirilmiştir.
68. Bakanlar Kuruluna KHK Yetkisi: Yürütmeyi güçlendirmek amacıyla Bakanlar Kurulu'na Kanun Hükmünde Kararname (KHK) çıkarma yetkisi tanınmıştır.
69. TRT ve Üniversite Özerkliğinin Azaltılması: TRT'nin özerkliği kaldırılarak "tarafsız" bir kurum olması esası getirilmiş, üniversitelerin özerkliği zayıflatılmıştır.
70. Devlet Güvenlik Mahkemeleri (DGM): Askeri yargının sivil alana müdahalesi niteliğindeki DGM'ler kurulmuştur.
71. Askeri Yüksek İdare Mahkemesi (AYİM): Askeri idari uyuşmazlıklar için AYİM kurulmuştur.
1982 Anayasası
72. 12 Eylül Darbesi Ürünü: 12 Eylül 1980 askeri darbesi sonrasında, Milli Güvenlik Konseyi ve Danışma Meclisi tarafından hazırlanmıştır.
73. Referandumla Kabul: 7 Kasım 1982'de yapılan halkoylaması ile %91.37 gibi yüksek bir oranla kabul edilmiştir.
74. Kazuistik ve Sert: Çok ayrıntılı (kazuistik) ve değiştirilmesi zor hükümler içeren (sert) bir anayasadır.
75. Yürütmenin Güçlendirilmesi: Yürütme organı, yasama karşısında oldukça güçlendirilmiş, özellikle Cumhurbaşkanına geniş yetkiler tanınmıştır.
76. Devlet Otoritesini Vurgulama: Temel hak ve özgürlükler yerine devlet otoritesini ve kamu düzenini ön planda tutan bir felsefeye sahiptir.
77. Geçici 15. Madde: 12 Eylül darbesini yapan Milli Güvenlik Konseyi üyelerinin yargılanmasını engelleyen hüküm, 2010 referandumu ile kaldırılmıştır.
1982 Anayasasının Temel Özellikleri
78. Vesayetçi Yaklaşım: Milli Güvenlik Kurulu ve Cumhurbaşkanlığı gibi kurumlar aracılığıyla siyaset üzerinde sivil ve askeri bürokrasinin denetimini öngörmüştür.
79. Tek Meclisli Yapı: 1961 Anayasası'ndaki çift meclisli yapı terk edilerek tek meclisli (TBMM) sisteme dönülmüştür.
80. Cumhurbaşkanının Güçlü Konumu: Başlangıçta Meclis'i feshetme, KHK'ları denetleme gibi birçok önemli yetkiyle donatılmıştır.
81. Siyasi Partilere Sıkı Denetim: Siyasi partilerin kurulması ve faaliyetleri sıkı kurallara bağlanmış, Anayasa Mahkemesi'ne geniş kapatma yetkileri verilmiştir.
82. Sendikal Hakların Zayıflatılması: Sendikal haklar ve grev hakkı önemli ölçüde sınırlandırılmıştır.
83. YÖK'ün Kurulması: Üniversiteleri denetlemek ve yönetmek amacıyla Yükseköğretim Kurulu (YÖK) anayasal bir kurum haline getirilmiştir.
84. Temel Hakların Sınırlandırılması: Temel hak ve özgürlükler için çok sayıda genel ve özel sınırlama nedeni öngörülmüştür.
85. Başlangıç Kısmı: Anayasa metnine dahil olan ve anayasanın ruhunu yansıtan bir başlangıç bölümü vardır.
86. Değiştirilemez Maddeler: İlk üç maddesi (Devletin Şekli, Cumhuriyetin Nitelikleri, Devletin Bütünlüğü) değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif dahi edilemez hükümlerdir.
2017 Anayasasının Temel Özellikleri
87. Referandumla Kabul: 16 Nisan 2017'de yapılan halkoylaması ile kabul edilmiştir.
88. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi: En temel değişiklik, parlamenter sistemden "Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi"ne geçilmesidir.
89. Başbakanlık Makamının Kaldırılması: Yürütme yetkisi tamamen Cumhurbaşkanında toplanmış, Başbakanlık ve Bakanlar Kurulu kaldırılmıştır.
90. Yürütmenin Tek Başlı Olması: Cumhurbaşkanı hem devletin hem de hükümetin başı olmuştur.
91. Cumhurbaşkanının Parti Üyeliği: Cumhurbaşkanının partisi ile ilişiğinin kesilmesi zorunluluğu kaldırılmıştır.
92. Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi: Cumhurbaşkanına, yürütme yetkisine ilişkin konularda Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi çıkarma yetkisi verilmiştir.
93. Milletvekili Sayısının Artırılması: Milletvekili sayısı 550'den 600'e çıkarılmıştır.
94. Seçilme Yaşının Düşürülmesi: Milletvekili seçilme yaşı 25'ten 18'e indirilmiştir.
95. HSK'nın Yapısının Değişmesi: Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu'nun adı Hâkimler ve Savcılar Kurulu (HSK) olarak değiştirilmiş, üye seçim usulü TBMM ve Cumhurbaşkanına yetki verecek şekilde yeniden düzenlenmiştir.
96. Askeri Yargının Kaldırılması: Disiplin mahkemeleri dışında askeri mahkemeler ve Askeri Yargıtay ile AYİM kaldırılmıştır.
97. Gensoru ve Güvensizlik Oyunun Kaldırılması: Hükümetin Meclis tarafından düşürülmesini sağlayan gensoru mekanizması kaldırılmıştır.
Türk Tarihindeki Referandumlar
98. 1961 Referandumu: 1961 Anayasası'nın kabulü için yapıldı. (%61.7 Evet)
99. 1982 Referandumu: 1982 Anayasası'nın ve Kenan Evren'in Cumhurbaşkanlığının oylanması için yapıldı. (%91.37 Evet)
100. 1987 Referandumu: Siyasi yasakların (S. Demirel, B. Ecevit vb.) kaldırılması için yapıldı. (%50.16 Evet)
101. 1988 Referandumu: Yerel seçimlerin bir yıl öne alınması teklifi oylandı. (%65 Hayır)
102. 2007 Referandumu: Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi gibi değişiklikler için yapıldı. (%68.95 Evet)
103. 2010 Referandumu: Yargı reformu, askeri yargının daraltılması ve 12 Eylül yargılamasının önünü açan değişiklikler için yapıldı. (%57.88 Evet)
104. 2017 Referandumu: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi'ne geçiş için yapıldı. (%51.41 Evet)
1982 Anayasası’nın Temel İlkeleri
105. Cumhuriyetçilik: Devletin yönetim şeklinin Cumhuriyet olduğunu ifade eder. (Madde 1, değiştirilemez)
106. İnsan Haklarına Saygılı Devlet: Devletin, eylem ve işlemlerinde insan haklarını temel alması ve korumasıdır. 'İnsan haklarına dayalı' (1961) ifadesinden daha pasif bir ifadedir.
107. Atatürk Milliyetçiliğine Bağlı Devlet: Irk, din, dil ayrımı gözetmeyen, Türk devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkesi Türk sayan, subjektif millet anlayışını esas alan ilkedir.
108. Demokratik Devlet: Egemenliğin millete ait olduğu, halkın yönetime katıldığı, serbest seçimlerin yapıldığı, siyasi partilerin var olduğu bir yönetim biçimidir.
109. Laik Devlet: Devletin din ve vicdan özgürlüğünü güvence altına alması, tüm inançlara eşit mesafede durması, hukuk kurallarını dine dayandırmamasıdır.
110. Sosyal Devlet: Devletin, sosyal barışı ve sosyal adaleti sağlamak amacıyla sosyal ve ekonomik hayata aktif olarak müdahale etmesidir. (Fırsat eşitliği, asgari yaşam düzeyi sağlama)
111. Hukuk Devleti: Faaliyetlerinde hukukla bağlı olan, yargı denetimine açık, temel hakları güvence altına alan ve hukuki güvenlik sağlayan devlettir.
112. Devletin Ülkesi ve Milletiyle Bölünmez Bütünlüğü: Üniter devlet yapısını ve devletin toprak bütünlüğünü koruyan, değiştirilemez bir ilkedir. (Madde 3)